tập quán mà thành ra người hay, người dở. Khổng Tử nói rằng: “Thiếu
thành nhược thiên tính, tập quán như tự nhiên
少成若天性，習貫如自然:
Tập thành từ lúc nhỏ, cũng như thiên tính, tập quen cũng như tự nhiên”
(Đại Đái Lễ). Người ta đã học tập điều gì lâu ngày thành quen, thì chẳng
khác gì cái tính tự nhiên bẩm thụ của trời đất. Vậy nên Ngài lấy sự giáo hóa
làm quan trọng cho người ta ở trong xã hội.
Trong nhân loại tuy có bậc thượng trí và người hạ ngu nhưng bao giờ cũng
là số ít, số rất ít; còn phần nhiều là hạng trung nhân có thể dạy bảo được cả,
cho nên Khổng Tử nói rằng: “Hữu giáo vô loại
有 教 無 類 : Có dạy mà
không phân chủng loại” (Luận Ngữ: Vệ Linh Công, XV). Người là bất cứ
hạng người nào, nòi giống nào, cũng có thể dạy bảo cho thành người hay
được. Vậy nên Khổng giáo rất chú ý về việc giáo hóa.
Mục đích sự giáo hóa của Khổng giáo là dạy người cho đến bậc nhân.
Người có nhân thì tất là phải trung. Nhân với trung là hai cơ bản của Khổng
giáo như đã nói ở thiên Hình nhi thượng học. Muốn đạt được mục đích ấy,
thì trước hết phải gây nên những tình cảm rất hậu, và giữ cho sự hành vi lúc
nào cũng có chừng mực vừa phải. Vậy nên Khổng giáo lấy hiếu đễ và lễ
nhạc làm cái nền giáo hóa. Bỏ những điều ấy đi, thì bỏ hết cả sự giáo hóa
của Khổng giáo.
A) Hiếu đễ
Đã nói rằng Khổng giáo chủ lấy sự dạy người ta cho tới đạo nhân
仁, tức là
khiến cho người ta bao giờ cũng có đầy những tình cảm rất hậu và thành
thực. Cứ lẽ thường, thì cha mẹ và anh em chị em là người thân thiết của ta,
tất là ta phải kính yêu, rồi đối với người ngoài mới có lòng từ ái, trung thứ
được. Nếu ở với cha mẹ mà không hiếu thảo, ở với anh em không kính
thuận, tức là tình cảm của ta rất bạc, làm thế nào mà thành được người
nhân?
Cái gốc đạo nhân là ái
愛 và kính 敬. Lấy ái và kính làm cái nền hiếu đễ, thì
sự giáo hoá có công hiệu rất hay. Khổng Tử nói: “Lập ái tự thân thỉ, giáo
dân mục dã. Lập kính tự trưởng thỉ, giáo dân thuận dã. Giáo dĩ từ mục, nhi
