LỜI PHÁT ĐOAN
Thường những công cuộc của người ta đã thiết lập ra là bao giờ cũng phải
có cái tinh thần và cái hình thức. Tinh thần là phần linh hoạt ở trong, mà
hình thức là phần hiển hiện ra ngoài. Hai phần ấy phải điều hòa với nhau,
phải nương tựa vào nhau thì mới hoàn toàn được. Thí dụ: Lễ thì phải có
kính là tinh thần, mà nghi tắc là hình thức; nhạc là phải có hòa là tinh thần,
mà chuông trống là hình thức. Nếu có lễ mà không có nghi tắc thì biết thế
nào là lễ; có nhạc mà không có chuông trống thì lấy gì làm nhạc. Hoặc là
dùng lễ có đủ nghi tắc mà không có kính, dùng nhạc có đủ chuông trống mà
không có hòa, thì lễ và nhạc chỉ là hư văn mà thôi, không có nghĩa lý gì cả,
Một học thuyết, một tông giáo cũng vậy, nếu trong hai phần ấy mà người ta
chỉ chuyên trọng về một phần nào, thì phần kìa tất phải hư hỏng mà dẫu
việc hay đến đâu rồi cũng hóa ra dở.
Nước Việt Nam ta xưa kia tôn sùng Nho giáo, cho là chính đạo độc tôn.
Luân lý, phong tục, chính trị, bất cứ việc gì cũng lấy Nho giáo làm cốt.
Nhưng vì những người theo Nho học xưa nay thường hay trọng cái hình
thức bề ngoài thái quá, để đến nỗi cái tinh thần sai lầm đi mất nhiều. Cách
học tập của người mình lại chỉ vụ lấy từ chương, chuyên về khoa cử để làm
cái thang lợi danh. Vậy nên học thuyết của Khổng, Mạnh càng ngày càng
hư hỏng, thành ra chỉ có danh mà không có thực.
Những người học thức trong nước mà trí lực hẹp hòi, tinh thần kém cỏi thì
nhân chúng tiến hóa làm sao được? Vả số nhiều người mình lại cứ quen
một mặt thuận thụ, theo cái khuôn nhất định của tiền nhân để lại. Việc phải,
trái, hay, dở thế nào, cũng chỉ ở trong cái khuôn đó, chứ không chệch ra
ngoài được, sự phê bình, phán đoán càng ngày càng hẹp lại, không biết còn
có tư tưởng gì khác nữa mà so sánh cái hơn, cái kém, thành ra như giống
sên, giống ốc, cứ yên phận nằm trong cái vỏ cứng không thay đổi được gì
cả. Phàm những sự vật, bất cứ sự vật gì, hễ không thay đổi là hư hỏng. Đến
khi thời thế biến đổi, bỗng chốc có cái tư tưởng mới, cái thế lực khác tràn
vào, mà nhất là cái thế lực ấy lại mạnh hơn và hoạt động hơn, thì làm thế
