TỰA QUYỂN 2
Nho giáo quyển thứ hai này nói tóm hết các học thuyết của chư nho kể từ
đời Tây Hán đến hiện thời bây giờ. Trong khoảng hơn hai nghìn năm ấy các
học giả đều lấy tứ Thư và ngũ Kinh làm cốt tử cho sự học vấn. Song mỗi
thời đại có một cái học thuật đặc biệt và mỗi học giả theo một cái tông chỉ
riêng. Vì vậy cho nên cái học của Nho giáo tuy nói là giản dị mà kỳ thực rất
phồn tạp. Nếu không thu thập hết các học thuyết lại, rồi đem phân tích ra
mà xét cho rõ các mối đồng, dị, thì sự học của Nho giáo thật là khó hiểu
đến nơi đến chốn được. Bởi cái chủ kiến ấy cho nên ta chia Nho giáo ra
từng thời đại, như: Hán, Đường, Tống, Nguyên, Minh, Thanh, rồi trong mỗi
thời đại lại xét xem sự Nho học thịnh suy thế nào, và chọn lấy mấy người
danh nho rất chính đáng để làm đại biểu cho các học thuyết.
Từ đời Lưỡng Hán đến đời Lục Triều, các nho giả chú trọng ở huấn hỗ học,
là cái học chỉ cốt tìm cho rõ nghĩa từng chữ, từng câu trong các Kinh,
Truyện, tức là cái học chương cú, ít có cái tư tưởng siêu việt. Tựu trung có
những người như Đổng Trọng Thư, Dương Hùng và Vương Sung, không
chịu ở trong cái phạm vi huấn hỗ, đem cái sở đắc của mình mà đề xướng
lên, nhưng cái ảnh hưởng không biến được cái tư trào của tục học. Cho nên
bước sang đời Tùy, đời Đường, sự học không thay đổi là mấy, mà các học
giả cũng không phát huy ra được cái học thuyết nào khác, chỉ chăm chăm
theo những lời chú thích của Hán nho, tức là cái học chú sớ vậy. Bởi thế,
thời bấy giờ về đường văn chương thì rất thịnh, mà về đường tư tưởng thì
rất kém, Tuy có những danh nho như Vương Thông và Hàn Dũ, song cũng
không nâng cao được cái trình độ của Nho giáo.
Vật cùng tắc biến, cái học huấn hỗ và chú sớ của Nho giáo truyền đến đời
Tống, bị cái ảnh hưởng Lão học và Phật học mới biến ra cái học nghĩa lý.
Thủa ấy nhờ có những danh nho như Chu Liêm Khê, Thiệu Khang Tiết,
Trương Hoành Cừ và hai anh em họ Trình, cho nên phái lý học mới thành
lập và cái học của Nho giáo mới cao lên. Sau lại có bọn Chu Hối Am và
Lục Tượng Sơn, mỗi người đứng về một phương diện, chia phái lý học ra
