NHO GIÁO - Trang 13

tôn quý trong xã hội thì chỉ có nghề đi học. Mà sự học của ta ngày trước tuy
nói chuyên trị các Kinh, Truyện của thánh hiền, nhưng kỳ thực chỉ mài miệt
làm câu văn cho hay, nhớ chữ sách cho nhiều, và biết cho đủ lề lối để đi thi
được đỗ. Khi đã đỗ rồi là người hiển đạt, có danh vọng trong làng, trong
nước. Vậy nên ai cũng đua nhau về việc học. Đến nay thời cục đã biến đổi,
khoa cử bỏ đi rồi, sự học cũ không phải là cái cầu ở con đường sĩ hoạn nữa,
thì Kinh, Truyện xếp lại một chỗ, mà đạo thánh hiền cũng chẳng ai nhắc
đến nữa. Đạo Nho kết quả đến đó cơ hồ sắp hết vậy.
Song đó mới là cái thế lực bề ngoài, còn về phần thâm thúy ở trong, thì một
dân chuyên làm nghề canh nông như dân ta, là chỉ vụ lấy sự hòa bình, cốt
thế nào cho ở trong nhà cha hiền, con thảo, anh nhường, em kính, ra ngoài
đối với mọi người thì cầu lấy lễ nghĩa để sự giao thiệp được êm ái hòa nhã
là đủ. Việc cư xử làm ăn chỉ chú ở cách giản dị, không muốn có điều gì khó
khăn, miễn là được an nhàn thì thôi. Ấy là thái độ rất thích hợp với tính
cách hiếu tĩnh, không hiếu động của phần nhiều người mình. Việc chính trị
cũng vậy, vua quan không ai muốn những sự phiền phức, sợ làm nhiễu dân.
Phàm cử chỉ, hành động, cái gì cũng muốn thong thả, ung dung cho ra cái
cảnh tượng thái bình, bởi thế cho nên sự cần dùng rất ít, mà sự tiến hóa
cũng không có gì, chỉ cần theo cái luân lý của Nho giáo, để giữ lấy cái nền
hiếu nghĩa trung tín, cốt cho xã hội được yên trị thì thôi. Nay cái phong trào
tân học mạnh lên, người ta ai cũng đua nhau tranh khôn, tranh khéo để
chiếm giữ lấy quyền lợi, chứ không chuộng những điều đạo đức, nhân
nghĩa cho lắm. Người mình trông thấy thế, tưởng rằng giữ cái thái độ cũ
không được, phải theo thời mà biến đổi, cho cái văn hóa cũ là dở, muốn trừ
bỏ đi, để theo cái văn hóa mới cho kịp người ta. Cái văn hóa cũ của ta nhân
thế mà mai một chóng lên mấy phần.
Trong khi những thân sĩ trong nước háo hức muốn bỏ cũ theo mới như thế,
bọn thiếu niên tân học, phần thì thấy những bậc phụ huynh chê bai cái học
cũ của mình, phần thì không biết rõ cái tinh thần cái học ấy hay dở thế nào,
chỉ thấy lắm điều câu thúc khó chịu, lại càng đem lòng khinh bỉ văn hóa cũ
hơn nữa, cho là hủ bại, không thích hợp với cảnh ngộ đương thời. Lại gia dĩ
bọn ấy khí huyết đang hăng, đang thích những sự tự do bình đẳng, v.v. và