NHO GIÁO - Trang 12

nào mà đứng được? Người trong nước lúc ấy như đang ngủ mê, thức giấc
dậy, ngơ ngác không biết xoay xở ra thế nào. Lúc đầu còn tìm cách kháng
cự lại, sau thấy càng cựa cạy bao nhiêu lại càng bị đè bẹp xuống bấy nhiêu,
thế bất đắc dĩ mới đành chịu bẹp. Dần dần tỉnh ra, thấy người ta phú cường
lẫm liệt, mà mình thì cứ suy nhược mãi đi, rồi lại thấy thiên hạ ai biết bỏ cũ
theo mới thì cũng được cường thịnh, bấy giờ mới khởi xướng lên việc bắt
chước người ta mà thay đổi mọi đường. Trừ những người có quyền lợi
riêng, không muốn thay đổi, cố bíu lấy cái vỏ cũ để cho toàn danh phận,
hoặc những người nghèo khổ ngu dại ở chỗ thôn dã, mờ mờ, mịt mịt, chẳng
biết việc đời là việc chi chi, còn ai đã hơi có kiến thức một đôi chút, là đánh
trống khua mõ, rủ nhau làm những việc cải cách trong nước. Ai cũng yên trí
rằng cái văn hóa cũ của mình không ra gì, cho nên xã hội mình mới suy đồi,
thì chi bằng đem bỏ cả đi mà theo cách duy tân. Từ đó mới gây thành phong
trào bỏ cũ theo mới. Cái phong trào ấy mỗi ngày một mạnh, đến nỗi mới độ
vài ba mươi năm nay, mà cái tinh thần văn hóa cũ của ta đã mai một đi mất
nhiều lắm rồi. Thậm chí những nhà dòng dõi thi lễ, trước còn không chịu
theo tân học, nay lại tự mình bài bác các cái học cũ kịch liệt hơn những
người thường.
Có một điều nên lấy làm lạ, là tại sao một cái học thuyết mà mình đã sùng
thượng hơn hai nghìn năm nay, và đã duy trì xã hội mình từ thượng cổ đến
bây giờ, mà bỗng chốc đổ nát chóng như thế. Thiết tưởng ta có thể tìm cái
duyên do bởi từ đâu mà ra, và xét xem cuộc biến đổi ngày nay hay dở thế
nào.
Duyên do sở dĩ tại làm sao mà người mình bỏ cái học cũ chóng như thế, là
bởi nhiều lẽ, ta có thể phân giải được như sau này: Nguyên từ xưa trong
nước chỉ trọng nghề văn học, lấy khoa cử mà cất nhắc người lên làm quan
làm tư. Khoa cử lại chỉ lấy Nho giáo làm cốt, chứ không có cái học gì khác
nữa. Trong nước thì công nghệ không có, thương mại không ra gì, trừ cái
nghề đi học để thi đỗ làm quan ra, thì chỉ có nghề canh nông là cái thực
nghiệp của dân. Dân làm ruộng ở nhà quê, thường lại là người hèn hạ, phải
chịu sưu thuế và việc vua việc quan, đầu tắt mặt tối, không có quyền lợi gì.
Vậy nên ai là người có thiên tư hơi khá một tí, muốn chiếm được chút địa vị