thần ba người, thì lộc vị không suy. Cha có tránh tử, thì không hãm vào điều
vô lễ; kẻ sĩ có tránh hữu, thì không làm điều bất nghĩa. Cho nên con theo
mệnh cha há đã là hiếu, tôi theo mệnh vua há đã là trung. Chỉ có biết xét cái
đáng theo mà theo, mới gọi là hiếu, là trung vậy” (Khổng Tử gia ngữ: Tam
thứ, IX). Xem thế, thì làm điều hiếu, không phải cha làm thế nào cũng phải
theo. Có khi cha làm điều gì trái lẽ, thì phải hết sức can ngăn, để cho cha
không bị những điều lầm lỗi. Nhưng chỉ cốt phải theo lễ mà can ngăn. Hiếu
có hợp lễ mới thật là hiếu.
Phàm người có hiếu là khéo nối được cái chí của cha mẹ, khéo noi được
việc làm của cha mẹ: “Phù hiếu giả, thiện kế nhân chi chí, thiện thuật nhân
chi sự giả dã
夫孝者，善繼 人之志，善述人之事也” (Trung Dung). Câu
này cốt ở chữ thiện, nghĩa là khéo biết phân biệt cái chí của cha mẹ, và công
việc của cha mẹ đã làm, để xem cái gì hay thì theo, cái gì dở thì bỏ, chứ
không phải gặp thế nào cũng nhắm mắt mà theo.
Khổng Tử có dạy phải vô cải, như Ngài nói: “Phụ tại, quan kỳ chí; phụ một,
quan kỳ hành. Tam niên vô cải ư phụ chi đạo, khả vị hiếu hỹ
父在，觀其
志。父沒，觀其行。三年無改於父之道，可謂孝矣: Cha còn thì phải
xem cái chí của cha, cha mất rồi phải xem việc làm của cha, ba năm không
đổi cái đạo của cha, khả gọi là hiếu vậy” (Luận Ngữ: Học nhi, I). Lúc cha
còn thì xem cái chí của cha, để có điều gì phải thì theo và có điều gì trái thì
can. Việc cha đã làm mà có nên thay đổi, thì đợi hết ba năm tang chế rồi
hãy thay đổi, trước là để tỏ lòng bất nhẫn của người hiếu tử, sau là khi làm
việc thay đổi như vậy, cần phải kính cẩn thận trọng. Nghĩa hai chữ vô cải là
thế, và có theo cái nghĩa ấy thì mới thích hợp với lẽ trung.
Khổng Tử dạy hiếu, nhưng bao giờ cũng dạy phải giữ đạo trung dung. Một
hôm Diệp công bảo Khổng Tử rằng: “Ngô đảng hữu trực cung giả, kỳ phụ
nhương dương, nhi tử chứng chi
吾黨有直躬者，其父攘羊而子證 之:
Xóm chúng tôi có người cứ lấy cái thẳng mà khiến mình; cha đi ăn trộm dê,
mà con đi làm chứng”. Ngài nói rằng: “Ngô đảng chi trực giả dị ư thị, phụ
vị tử ẩn, tử vị phụ ẩn, trực tại kỳ trung hỹ
吾黨之直者異於是，父為子
隱，子為父 隱，直在其中矣: Người thẳng xóm chúng tôi thì khác thế:
cha che chở cho con, con che chở cho cha, cái trực ở trong đó vậy” (Luận
