người không hiểu cái thâm ý chữ hiếu là cái mối đầu sự tác dụng của đạo
nhân, cho nên cứ câu nệ về cái hình thức bề ngoài, bày ra những cách phiền
toái, làm mất cả cái tinh thần giản dị, thành thực. Đó là cái lỗi tại những
người đời sau, chứ cứ theo cái đạo của Khổng Tử, thì có điều gì là điều
không hay? Đạo của Ngài là đạo trung dung, phải tùy thời, tùy cảnh ngộ mà
biến đổi, chủ lấy sự thích hợp với đạo nhân làm cốt. Việc hiếu cũng như
mọi việc khác, vụ lấy lòng thành thực và cung kính, còn những điều vụn vặt
không hợp thời, hợp cảnh, thì bỏ đi, có ngại gì? Có biết theo thời mà biến
đổi, để giữ lấy được cái trung, thì mới thật là người nho học.
Nhưng học cho biết cái lẽ phải, trái, biết lẽ điều hòa trong sự hành vi của
người ta, thì phải biết lễ nhạc, vì lễ nhạc là phần luân lý thực hành của Nho
giáo, cốt để bồi dưỡng cái tâm của người ta cho khỏi nghiêng lệch. Lễ nhạc
cũng như hiếu đễ, quan hệ với nhau mật thiết lắm, cho nên lễ nhạc là một
phần rất trọng yếu trong sự giáo hóa của Nho giáo.
B) Lễ nhạc
Khổng Tử từ thuở còn thanh niên ở nước Lỗ đã nổi tiếng là người học giỏi
về lễ. Khi Ngài vào kinh đô nhà Chu, đi hỏi lễ ở Lão Tử, hỏi nhạc ở Trành
Hoằng. Về sau Ngài ra xuất chính, hay là dạy học, lúc nào cũng chú ý về lễ
nhạc. Xem như thế, thì lễ nhạc là phần rất trọng yếu trong sự giáo hóa của
Khổng giáo. Sau khi Ngài mất rồi, các môn đệ Ngài ghi nhớ lấy những lời
Ngài giảng dụ về lễ nhạc, rồi chép vào sách Lễ Ký. Hậu nho đời Hán lại phụ
hội thêm vào, bàn rõ các ý nghĩa hai chữ lễ nhạc.
Lễ nhạc quan hệ đến luân lý, phong tục và chính trị rất mật thiết lắm, cho
nên các nho giả tìm cái căn nguyên ở trong đạo tự nhiên của trời đất, cho lễ
là cái trật tự của trời đất, nhạc là cái điều hòa của trời đất: “Nhạc giả thiên
địa chi hòa dã, lễ giả thiên địa chi tự dã
樂者天地之和也, 禮者，天地之
序也: (Lễ Ký: Nhạc Ký, XIX). Lễ phân ra trật tự khác nhau, để cho vạn vật
có thứ vị phân minh; nhạc hợp đồng lại làm một, để người ta biết vạn vật
tuy khác nhau, nhưng cùng đồng một thể, cùng theo một lẽ điều hòa mà
sinh hóa. Bởi vậy mới nói rằng: “Thiên cao địa hạ, vạn vật tán thù, nhi lễ
