Ngữ: Tử Lộ, XIII). Lời ấy thật là ôn hòa, trung dung, rất thích hợp với đạo
làm người.
Khổng giáo vốn không phải thuần là một tông giáo, vì không có định ra sự
thờ cúng một vị thần nào. Song lấy sự thờ cha mẹ và tổ tiên làm rất tôn
trọng. Khổng Tử cho sự thờ cha mẹ rất hiếu là: “Kính kỳ sở tôn, ái kỳ sở
thân, sự tử như sự sinh, sự vong như sự tồn, hiếu chi chí dã
敬其所尊，愛
其所親; 事死如事生，事亡如事存，孝之至也: Kính những người cha
mẹ đã tôn trọng, yêu những người cha mẹ đã yêu mến, thờ cha mẹ lúc chết
rồi cũng như lúc còn sống, lúc mất rồi cũng như lúc hãy còn, ấy là hiếu đến
rất mực vậy” (Trung Dung). Theo cái ý chỉ ấy thì sự thờ cha mẹ có cái thái
độ tựa như một tông giáo. Huống chi lại nói cách con thờ cha mẹ phải:
“Thính ư vô thanh, thị ư vô hình
聽於無聲,視於無形: Nghe thấy ở chỗ
không có tiếng, trông thấy ở chỗ không có hình” (Lễ Ký, Khúc Lễ thương,
I). Nghĩa là phải chuyên tâm trí ý mà thờ cha mẹ, lúc nào cũng tưởng tượng
như trông thấy cha mẹ ngồi trước mặt, và nghe thấy lời cha mẹ dạy bảo vậy.
Xem như thế, thì hiếu là cái đạo có tính chất của một tông giáo thật. Song ta
nên biết rằng sự thờ cha mẹ không phải là cái lẽ cuối cùng của sự hiếu. Cái
lẽ cuối cùng của sự hiếu là lấy hiếu gây thành đạo nhân, vì người có hiếu
tức là có nhân. Nhân với hiếu thường dắt díu nhau; cho nên những người có
địa vị trọng yếu ở trong xã hội, phải chú ý về đạo hiếu lắm. Ngài nói:
“Quân tử đốc ư thân, tắc dân hưng ư nhân; cố cựu bất di, tắc dân bất thâu
君子篤於親，則民興於仁。故舊不遺，則民不偷: Người quân tử hậu
với cha mẹ, thì dân hưng khởi làm điều nhân; không bỏ sót những người cố
cựu, thì dân không có bạc tục” (Luận Ngữ: Thái Bá, VIII). Người quân tử
đây là nói những kẻ có quyền bính, làm tiêu biểu cho nhân chúng. Những
người ấy mà bất hiếu, bất mục, tình cảm đơn bạc thì khiến dân có nhân, có
nghĩa, có tình cảm hậu sao được? Vậy nên Tăng Tử nói rằng: “Thận chung,
truy viễn, dân đức quy hậu hỹ
慎終，追遠，民德歸厚矣: Cẩn thận lúc cha
mẹ chết, nhớ đến tổ tiên xa, thì cái đức của dân trở nên hậu” (Luận Ngữ:
Học nhi, I).
Chữ hiếu trong Khổng giáo quan trọng như thế, cho nên người đi học phải
xét cho kỹ, chớ nên vội vàng phán đoán nông nổi mà sai lầm. Cũng vì nhiều
