chế hành hỹ. Lưu nhi bất tức, hợp đồng nhi hóa nhi nhạc hưng yên
天高地
下，萬物散殊，而禮制行矣。流而不息，合同而化，而樂興焉: Trời
cao đất thấp, muôn vật khác nhau, cho nên thánh nhân mới nhân đó mà định
ra lễ chế để phân tôn ti trật tự. Trời đất và vạn vật lưu hành không nghỉ, rồi
hội hợp khí tính cho điều hòa, để hợp đức mà sinh dục, thế mới thành ra có
nhạc vậy” (Lễ Ký: Nhạc Ký, XIX).
Cái căn nguyên lễ nhạc cao xa như thế, cho nên mới có giá trị tôn quý, mà
thánh hiền đời trước đều lấy làm cơ bản để dạy người và trị thiên hạ, khiến
người ta cư xử, hành động cho hợp nhân đạo. Bởi vậy mới nói rằng: “Tiên
vương chi chế lễ nhạc dã, phi dĩ cực khẩu phúc nhĩ mục chi dục dã, tương
dĩ giáo dân bình hiếu, ố, nhi phản nhân đạo chi chính dã
先王之製禮樂也,
非以极口腹耳目之欲也, 将以教民平好恶，而反人道之正也: Tiên
vương chế ra lễ nhạc không phải là để làm cho cùng cực cái dục của miệng
bụng tai mắt, nhưng để khiến dân giữ lòng hiếu, ố cho vừa phải, mà sửa lại
cái đạo làm người cho chính vậy” (Lễ Ký: Nhạc Ký, XIX). Vậy nay bàn đến
lễ và nhạc, thì ta nên định rõ cái nghĩa hai chữ ấy của cổ nhân hiểu ra thế
nào.
Lễ
禮. Chữ lễ trước tiên chỉ dùng để nói cách thờ thần cho được phúc, tức
là chỉ có nghĩa cúng tế, thuộc về đường tông giáo mà thôi. Sau dùng rộng
ra, nói gồm cả những quy củ mà phong tục và tập quán của nhân quần xã
hội đã thừa nhận, như: quan
冠, hôn 昏, triều 朝, sính 聘, tang 喪, tế 祭, tân
chủ
賓主, hương ẩm tửu 鄉飲酒, quân lữ 軍旅. Sau cùng chữ lễ lại có cái
nghĩa thật rộng nói gồm cả cái quyền bính của vua và cái tiết chế sự hành vi
của nhân chúng. Cái nghĩa ấy bao quát cả những việc thích hợp với cái lẽ
công chính của đạo lý và lẽ thích nghi của sự lý. “Lễ dã giả, nghĩa chi thực
dã. Hiệp chư nghĩa nhi hiệp, tắc lễ tuy tiên vương vị chi hữu, khả dĩ nghĩa
khởi dã
禮也者，義之實也。 協諸義而協，則禮雖先王未之有，可以義
起也: Lễ là cái thực của nghĩa. Hợp với các điều nghĩa mà hợp, thì lễ tuy
tiên vương chưa đặt ra, nhưng cùng có thể lấy nghĩa mà khởi sáng ra được”
(Lễ Ký: Lễ vận, IX). Vậy lễ với lý và nghĩa là một, có thể lấy làm quy củ
cho sự hành vi, có thể tùy thời mà thay đổi cho hay hơn, tốt hơn, không
phải cố chấp lấy cổ lễ cựu tục làm hạn. Chữ lễ hiểu nghĩa rộng như thế mới
