sinh ra lắm điều chếch lệch, phi thái quá thì bất cập. Vậy nên phải lấy lễ mà
khiến sự hành vi của người ta cho có chừng mực, để lúc nào cũng hợp với
đạo trưng. Khổng Tử nói: “Cung nhi vô lễ tắc lao, thận nhi vô lễ tắc tỉ,
dũng nhi vô lễ tắc loạn, trực nhi vô lễ tắc giảo
恭而無禮則勞，慎而無禮
則葸，勇而無禮則亂，直而無禮則絞: Cung kính mà không có lễ thì
phiền, cẩn thận mà không có lễ thành ra sợ hãi, dũng mà không có lễ thì
loạn, trực mà không có lễ thành ra vội vã” (Luận Ngữ: Thái Bá, XIII). Vì
vậy cho nên ngài bảo thầy Nhan Uyên là một người đã hiểu đạo nhân hơn
cả mọi người, rằng: “Phi lễ vật thị, phi lễ vật thính, phi lễ vật ngôn, phi lễ
vật động
非禮勿視，非禮勿聽，非禮勿言，非禮勿動: Không phải lễ thì
chớ trông, không phải lễ thì chớ nghe, không phải lễ thì chớ nói, không phải
lễ thì chớ làm” (Luận Ngữ: Nhan Uyên, XII). Lễ là cốt để giữ chừng mực
cho sự hành vi của người ta, cho nên mới nói rằng: “Đạo đức nhân nghĩa,
phi lễ bất thành; giáo huấn chính tục, phi lễ bất bị; phản tranh biện tụng,
phi lễ bất quyết; quân thần thượng hạ, phụ tử, huynh đệ, phi lễ bất định;
hoạn học, sự sư, phi lễ bất thân; ban triều, trị quân, lị quan, hành pháp, phi
lễ uy nghiêm bất hành; đảo từ, tế tự, cung cấp quỉ thần, phi lễ bất thành bất
trang. Thị dĩ quân tử cung kính tôn tiết, thoái nhượng dĩ minh lễ
道德仁
義，非禮不成;教訓正俗，非禮不備;分爭辨訟，非禮不決;君臣上下，
父子兄弟，非禮不定;宦學事師，非禮不親;班朝治軍，蒞官行法，非
禮威嚴不行;禱祠祭祀，供給鬼神，非禮不誠不莊. 是以君子恭敬撙
節，退讓以明禮: Đạo đức nhân nghĩa, không có lễ không thành; dạy bảo,
sửa đổi phong tục, không có lễ không đủ; xử việc phân tranh kiện tụng,
không có lễ không quyết; vua tôi, trên dưới, cha con, anh em, không có lễ
không định; học làm quan, thờ thầy, không có lễ không thân; xếp đặt thứ vị
trong triều, cai trị quân lính, đi làm quan, thi hành pháp lệnh, không có lễ,
không uy nghiêm; cầu khấn tế tự, cung cấp quỉ thần, không có lễ không
thành kính, không trang chính. Bởi thế cho nên quân tử dung mạo phải
cung, trong bụng phải kính, giữ gìn pháp độ, thoái nhượng, để làm sáng rõ
lễ” (Lễ Ký: Khúc lễ thượng).
Khổng giáo thỉ chung làm việc gì cũng cần lấy đạo trung; nếu không có lễ
để làm tiêu chuẩn cho sự hành vi thì biết thế nào là trung được. Vậy nên
