đê giữ cho nước không đến vậy” (Lễ Ký: Kinh giải, XXVI). Người giàu sang
biết lễ thì không dâm tà, không kiêu căng; người bần tiện biết lễ thì không
nản chí, không làm bậy. Người làm vua làm chúa có biết lễ thì mới biết trị
nước yên dân. Nói rút lại: “Lễ chi ư chính quốc dã, do hành chi ư khinh
trọng dã, thằng mặc chi ư khúc trực dã, quy củ chi ư phương viên dã
禮之
於正國也，猶衡之於輕重也，繩墨之於曲直也，規矩之於方圜也: Lễ
đối với việc sửa nước cũng như cái cân đối với việc nặng nhẹ, cái dây đối
với vật thẳng vật cong, cái quy cái củ đối với vật tròn vật vuông vậy” (Lễ
Ký: Kinh giải, XXVT).
Xét kỹ bốn cái chủ đích đã nói trên kia, thì biết rõ tác đụng của lễ thật là
quảng đại, thật là tinh vi, đủ chứng là tâm lý học của Khổng giáo sâu xa vô
cùng. Hồ Thích Chi nói trong sách Trung Quốc triết học sử rằng: “Trong cái
nghĩa rộng chữ lễ có hàm cái tính chất pháp luật, nhưng lễ thì thiên trọng về
cái quy củ tích cực, mà pháp luật thì thiên trọng về cái cấm chế tiêu cực. Lễ
thì dạy người ta nên làm điều gì và không nên làm điều gì; pháp luật thì
cấm không cho làm những việc gì, hễ làm thì phải tội. Người làm điều trái
lễ thì chỉ bị người quân tử chỉ nghị chê cười, chứ người làm trái pháp luật
thì có hình pháp xét xử”. Lời ấy nói riêng về cái chủ đích thứ tư thì rất phải
lắm.
Dùng lễ có lợi hơn là có thể ngăn cấm được việc chưa xảy ra, mà dùng pháp
luật thì chỉ để trị cái việc đã có rồi, bởi vậy thánh nhân chỉ trọng lễ, chứ
không trọng hình: “Phàm nhân chi tri, năng kiến dĩ nhiên, bất kiến tương
nhiên. Lễ giả, cấm ư tương nhiên chi tiền; nhi pháp giả, cấm ư dĩ nhiên chi
hậu…Lễ vân, lễ vân, quý tuyệt ác ư vị manh, nhi khởi kính ư vi diểu, sử dân
nhật thiên thiện viễn tội nhi bất tự tri dã
凡人之知，能見已然，不見將
然。禮者，禁于將然之前;而法者，禁于已然之後…。禮云，禮云，貴
絕惡於未萌，而起教於微眇，使民日遷善遠罪而不自知也: Phàm cái
biết của người ta chỉ biết cái đã có rồi, không biết được cái sắp có. Lễ là để
cấm trước cái sắp có, pháp luật là để cấm sai cái đã có rồi... Lễ vậy, lễ vậy,
lễ quý là dứt được điều ác từ lúc chưa nảy mầm ra, dấy lòng kính ở chỗ
người ta không trông thấy, để cho dân ngày ngày đến gần điều thiện, xa
điều tội, mà tự mình không biết” (Đại Đái Lễ Ký: Lễ tế).
