Nhạc
樂. Cả kinh Nhạc của Khổng Tử đã định ra nay chỉ còn có một ít
trong thiên Nhạc Ký, chép ở trong bộ Lễ Ký. Tuy vậy, nhưng xem kỹ thiên
ấy, thì cũng có thể hiểu được nghĩa chữ nhạc theo như ý của cổ nhân. “Nhạc
giả âm chi sở do sinh dã
樂者喑之所由生也: Nhạc là do âm mà sinh ra”.
Âm khởi phát ra tự ở lòng người. Lòng người cảm ở ngoại vật mà động,
cho nên mới hình ra ở cái thanh. Những thanh tương ứng với nhau rồi bíến
ra thành thương, tức là thành cung bậc trong đục cao thấp, gọi là âm. Âm
chia ra làm năm bậc là: cung, thương, giốc, chủy, vũ”
. Đem các âm so vào
những nhạc khí để đánh ra tiếng. Những tiếng: kim thạch ti trúc, những đồ
múa; can
干 (khiên), thích 戚 (búa), vũ 羽 (lông chim sả), mao 旄 (lông
đuôi bò), và những thi phú ca vịnh, gồm tất cả gọi là nhạc. Vậy nghĩa chữ
nhạc là nói chung cả chuông – trống, đàn - địch múa hát và văn thơ.
Nhạc với lòng người cảm hoá lẫn nhau: một là bởi lòng người cảm xúc
ngoại cảnh mà thành ra tiếng nhạc; hai là tiếng nhạc cảm lòng người rồi
khiến lòng người theo tiếng nhạc mà biến đi. Như khi ngoại cảnh đau đớn
thì lòng người thương xót, trong lòng đã thương xót thì thanh âm nghe tiêu
sái; khi ngoại cảnh tốt lành, tất là trong lòng vui vẻ thì thanh âm nghe thong
thả, êm đềm; khi ngoại cảnh thoả thích, trong lòng hớn hở thì thanh âm
nghe hể hả; khi ngoại cảnh có điều không lành, trong lòng tức giận thì thanh
âm nghe thô thiển dữ tợn; khi ngoại cảnh trông thấy tôn nghiêm thì thanh
âm nghe chính trực, nghiêm trang; khi ngoại cảnh làm cho sinh ra lòng yêu
mến thì thanh âm nghe dịu dàng hoà nhã.
Tâm tính người ta vốn sẵn của Trời phú cho, nhưng tình dục thì do sự cảm
xúc với ngoại vật mà thành ra. “Phù dân hữu huyết khí tâm trí chi tính, nhi
vô ai lạc hỉ nộ chi thường, ứng cảm khởi vật nhi động, nhiên hậu tâm thuật
hình yên
夫民有血氣心智之性、而无哀乐喜怒之常。应感起物而动，
然后心术形焉: Phàm người là ai cũng có cái tính bởi huyết khí tâm trí sinh
ra, mà cái tình ai, lạc, hỉ, nộ thì không thường. Sự ứng cảm khởi ở ngoại vật
mà động, rồi cái tâm thuật mới hình rõ ra” (Nhạc Ký, XIX). Thánh nhân cho
nhạc thanh thiện, ác đều do ở cả lòng người. Lòng người cảm điều thiện thì
do thiện thanh ứng; cảm điều ác thì ác thanh ứng. Sự thiện, ác của nhạc là
