không mất cái chính, mà buồn thế nào cũng không mất cái hòa, cốt cho
thích hợp đạo trung mới được.
Đại để lễ và nhạc có cái chủ đích chung là sửa đổi tâm tính cho ngay chính,
bồi dưỡng tình cảm cho thật hậu, Song lễ và nhạc mỗi bên lại có cái chủ
đích riêng là lễ cốt ở sự cung kính, để giữ trật tự cho phân minh, nhạc cốt ở
sự điều hòa, để khiến tâm tính cho tao nhã. Hai bên dung hòa với nhau thì
mới hoàn toàn được. Nếu có lễ mà không có nhạc thì nhân quần ở với nhau
thành ra phân biệt thái quá, nhân tình bất thông; có nhạc mà không có lễ thì
thành ra lưu đãng khinh nhờn. Vậy nên có lễ phải có nhạc, để cái nọ chế cái
kia cho thành điều hòa. “Nhạc giả vi đồng, lễ giả vi dị. Đồng tắc tương
thân, dị tắc tương kính. Nhạc thắng tắc lưu, lễ thắng tắc ly. Hợp tình sức
mạo giả, lễ nhạc chi sự dã
樂者爲同，禮者爲異。同則相親，異則相
敬。樂勝則流，禮勝則離。合情. 飾貌者，禮樂之事也: Nhạc là làm
cho hợp đồng, lễ làm cho phân biệt. Hợp đồng thì tương thân nhau, phân
biệt thì tương kính nhau. Dùng nhạc quá thì thành ra lưu đãng, dùng lễ quá
thì phân ly cách biệt mất cái tình thân ái. Thích hợp tính tình, trang sức
dung mạo là việc của lễ nhạc vậy” (Nhạc Ký XIX).
Lễ và nhạc có cái ý nghĩa rất là sâu xa, cái thế lực rất mạnh về đường đạo
đức, vì một đường thì khiến tâm tình ở trong, một đường thì khiến sự hành
vi ở ngoài, cốt cho trong hòa ngoài thuận. “Nhạc dã giả, động ư nội giả dã,
lễ dã giả, động ư ngoại giả dã. Nhạc cực hòa, lễ cực thuận
樂也者，動於
内也，禮也者，動於外也。樂極和，禮極順: Nhạc là động ở trong, lễ là
động ở ngoài. Cái cùng cực của nhạc là hòa, cái cùng cực của lễ là thuận”
(Nhạc Ký, XIX). Hòa là điều hòa tính tình, mà thuận là thuận hợp nghĩa lý.
Nếu trong lòng mà tính tình điều hòa và ở ngoài mà sự hành vi thuận hợp
nghĩa lý, thì cái tà tâm vọng niệm còn vào thế nào được lòng người ta nữa.
Vậy nên thánh nhân dạy người cốt lấy lễ nhạc làm trọng.
Cứ theo tông chỉ của Nho giáo thì lễ và nhạc có cái địa vị rất trọng yếu về
đường chính trị, vì đế vương đời trước cho việc chính trị và việc giáo hóa
cùng theo một chủ nghĩa. “Lễ dĩ đạo kỳ chí, nhạc dĩ hòa kỳ thanh, chính dĩ
nhất kỳ hành, hình dĩ phòng kỳ gian. Lễ nhạc hình chính, kỳ cực nhất dã, sở
dĩ đồng dân tâm nhi xuất trị đạo dã
禮以道其志，樂以和其聲，政以一其
