行，刑以防其姦。禮樂刑政，其極一也;所以同民心而出治道也: Lễ để
khiến cái chí, nhạc để hòa cái thanh, chính trị để tề nhất việc làm, hình phạt
để ngăn cấm sự gian tà. Lễ nhạc hình chính tuy khác nhau, nhưng rút lại
đến chỗ cực cùng là một, là khiến lòng dân đồng cả về việc thiện, để cho ra
đạo trị vậy”. (Nhạc Ký, XIX). Không có lễ nhạc để sửa lòng người cho ngay
chính, hòa thuận, thì việc chính trị thành ra hà khắc, bạo ngược, không phải
là vương đạo. “Lễ tiết dân tâm, nhạc hòa dân thanh, chính dĩ hành chi, hình
dĩ phòng chi. Lễ, nhạc, hình, chính, tứ đạt nhi bất bội, tắc vương đạo bị hỹ
禮節民心，樂和民聲，政以行之，刑以防之。禮樂刑政，四達而不
悖，則王道備矣: Lễ để tiết chế lòng dân, nhạc để hòa thanh âm của dân,
chính trị để định việc làm, hình pháp để ngăn cấm điều bậy. Lễ, nhạc, hình,
chính, bốn việc ấy đạt cả, không trái điều nào, thì vương đạo đủ vậy” (Nhạc
Ký, XIX). Khổng Tử tin sự dùng lễ nhạc có công hiệu rất lớn, cho nên mới
nói: “Quân tử minh ư lễ nhạc, cử nhi thố chi nhi dĩ
君子明於禮樂，舉而
錯之而已: Người quân tử mà biết rõ lễ nhạc, thì chỉ đem thi thố ra là đủ mà
thôi” (Lễ Ký: Khổng Tử yến cư, XXVIII).
Lễ nhạc quan hệ đến việc giáo hóa và việc chính trị mật thiết như thế, cho
nên xưa nay những người nho học rất sùng thượng lễ nhạc. Song vì người
đời sau câu nệ cái hình thức bề ngoài, dần dần bỏ mất cái thâm ý mà chỉ giữ
lấy cái phiền văn. Đến nay lễ thì thành phiền toái, mà nhạc thì không tiến
hóa được. Lễ là cốt lấy sự kính làm gốc, nhạc cốt lấy sự hòa làm gốc. Nếu
lễ mà không kính, nhạc mà không hòa, dẫu bề ngoài có giữ được đủ các lề
lối, thì cũng không có ích lợi gì cho sự tiến hóa của người ta. Khổng Tử
than rằng: “Lễ vân, lễ vân, ngọc bạch vân hồ tai! Nhạc văn, nhạc vân,
chung cổ vân hồ tai!
禮云，禮云，玉帛云乎哉!樂云，樂云，鐘鼓云乎
哉!: Lễ vậy, lễ vậy, ngọc lụa vậy hay sao! Nhạc vậy, nhạc vậy, chuông trống
vậy hay sao!” (Luận Ngữ: Dương Hóa, XVII). Nghĩa là: Ngọc lụa là đồ lễ,
nhưng có lễ mà không có kính, thì lễ ra gì; chuông trống là đồ nhạc, nhưng
có nhạc mà không có hòa, thì nhạc ra gì. Lời ấy thật là chứng rõ cái tông chỉ
của Ngài dùng lễ nhạc trọng về tinh thần là bao nhiêu! Nhưng dẫu lễ nhạc
hay thế nào mặc lòng, người mà không có nhân, thì cũng không có hiệu quả
gì. Có nhân, tức là có tình cảm rất hậu, có trực giác rất mẫn nhuệ, rồi lấy lễ
