nhạc mà khiến thì công dụng của lễ nhạc rất hay. Nếu không có nhân mà
dùng lễ nhạc, thì chỉ là một cái hư văn mà thôi. Bởi vậy Khổng Tử nói:
“Nhân nhi bất nhẫn như lễ hà? Nhân nhi bất nhân như nhạc hà?
人而不仁
如禮何? 人而不仁如樂何?: Người mà không có nhân thì dùng lễ sao
được? Người mà không có nhân, thì dùng nhạc sao được?” (Luận Ngữ: Bát
dật, III).
Vậy lễ nhạc cũng như hiếu đễ, cốt ở đạo nhân. Người có nhân là người
quân tử hoàn toàn, có phẩm giá tôn quý, làm việc gì cũng thích hợp với lẽ
trời và có thể để làm tiêu chuẩn cho người ta theo.
4. CHÍNH TRỊ
Quan niệm về chính trị. Đạo của Khổng Tử cốt lấy đạo nhân làm gốc: Lấy
hiếu đễ, lễ nhạc làm cơ bản cho sự giáo hóa, để gây thành đạo nhân; lấy
chính trị làm cái công dụng của đạo nhân mà thi thố ra ở đời. Ngài nói rằng:
“Nhân đạo mẫn chính, địa đạo mẫn thụ. Phù chính giả dã, bồ lư dã. Cố vi
chính tại nhân; thủ nhân dĩ thân, tu thân dĩ đạo, tu đạo dĩ nhân
人道敏
政，地道敏樹。夫政也者，蒲盧也。故為政在人;取人以身，修身以
道，修道以仁: Cái nhanh thành hiệu của đạo người là việc chính trị, cái
nhanh thành hiệu của đạo đất là sự mọc cây cối. Ấy việc chính trị cũng như
cây lau, cây sậy vậy. Cho nên làm việc chính trị cốt ở dùng người hiền; sửa
mình, mà dùng người hiền, lấy đạo mà sửa mình, lấy nhân mà sửa đạo”
(Trung Dung). Nghĩa là việc chính trị cốt ở đạo nhân; lấy nhân mà sửa đạo,
lấy đạo mà sửa mình. Có sửa được mình cho ngay chính, thì những kẻ hiền
tài mới theo mà giúp mình, có người hiền tài giúp mình thì việc chính trị rất
chóng có công hiệu, khác nào như đốt đất thì cây cỏ mọc lên chóng vậy.
Đạo nhân vốn là cái gốc của việc chính trị, cho nên thánh hiền cần lấy sửa
mình cho đến bậc nhân để đem cái đạo của mình mà thi hành ra khắp thiên
hạ. Xem thế thì biết cái đạo của Khổng giáo là để hành động, chứ không
phải để im lặng ngồi yên mà ngắm cảnh đời. Việc hành động của người ta
không gì bằng việc chính trị, vì chính trị quan hệ đến sự hay dở của nhân
