quần, sự trị loạn của thiên hạ. Cho nên Ngài nói: “Nhân đạo chính vi đại
人
道正爲大: đạo người thì chính trị là lớn” (Lễ Ký: Ai Công vấn, XXVII).
Ngài có tư tưởng như thế, nên chi Ngài muốn rằng những người có tài, có
đức, phải đem cái hay, cái giỏi của mình ra trị nước yên dân.
Đây ta phải biết rằng quan niệm của Nho giáo về đường chính trị cho sự trị
loạn trong xã hội do ở người hành chính, chớ không phải ở chính thể.
Người hành chính mà có tài, có đức, thì nước được trị; người hành chính
không có tài, không có đức, thì nước phải loạn. Dẫu chính thể hay đến đâu
mà người hành chính không ra gì, thì cũng hóa ra dở. Khổng Tử nói rằng:
“Văn, Võ chi chính, bố tại phương sách, kỳ nhân tồn, tắc kỳ chính cử, kỳ
nhân vong, tắc kỳ chính tức
文，武之政，布在方策。其人存，則其政
舉;其人亡，則其政息: Việc chính trị của vua Văn, vua Vũ bày ra ở trong
sách. Nếu những người như vua Văn, vua Vũ còn, thì cái chính trị ấy thì,
hành ra, nếu những người ấy mất, thì cái chính trị ấy hư hỏng” (Trung
Dung). Vậy việc chính trị hay dở cốt ở người hành chính. Bởi thế cho nên
Nho giáo muốn rằng lúc nào người cầm quyền hành chính cũng phải kính
cẩn, lo sửa mình cho ngay chính, để dùng người hiền mà làm việc nước,
việc dân”
Việc chính trị là việc khó, người có trách nhiệm trị nước trị dân cần phải lấy
sự kinh nghiệm làm trọng, phải xem xét cái đạo của thánh hiền đời trước là
thế nào, rồi mới có thể theo mà sửa đổi mọi việc được. Vì rằng thánh hiền
là bậc rất thông minh, hiểu rõ thiên lý, đạt được nhân sự, biết lấy điều nhân,
nghĩa, lễ, trí mà trị dân trị nước. Những công việc của các bậc ấy tích lũy đã
lâu đời và đã kinh nghiệm nhiều lần, rất có ích lợi cho nhân chúng. Nếu ta
suy xét cho kỹ, rồi cứ tuần tự theo trình độ tiến hóa của xã hội mà thay đổi
cho hợp thời và thuận lý, thì chắc có thể làm cho thiên hạ đỡ được nhiều
điều khổ não. Bởi vậy Khổng Tử rất chú ý về việc khảo cứu những chính trị
của thánh hiền đời cổ, và suốt đời Ngài muốn đem cái đạo của Ngài mà thi
hành ra để định rõ danh và phận, khiến cho việc chính trị có giường mối
hợp với đạo lý. Nhưng sau Ngài thấy các vua chúa không ai dùng, Ngài mới
về làm bộ sách Xuân Thu để bày tỏ ý kiến của Ngài về đường chính trị, chủ
