với dân là một, thì trên dưới giao thông với nhau: “Thiên thông minh tự ngã
dân thông minh, thiên minh úy tự ngã dân minh úy, đạt vu thượng hạ, kính
tai hữu thổ!
天通明自我民通明，天明喂自我民明喂，達于上下，敬哉
有土: Cái sáng suốt của Trời ở cái sáng suốt của dân, sự làm cho rõ điều
lành sợ điều ác của Trời ở sự làm cho rõ điều lành sợ điều ác của dân, trên
Trời dưới dân thông đạt với nhau. Vậy nên người làm vua, làm chúa, phải
kính vậy thay!” (Thư: Cao Dao mô).
Quân dân tương thân. Cứ theo lý tưởng ấy thì người làm vua phải theo
lòng dân mà khiến sự chính trị của mình: “Dân chi sở hiếu, hiếu chi; dân
chi sở ố, ố chi. Thử chi vị dân chi phụ mẫu
民之所好好之，民之所惡惡
之，此之謂民之父母: Phải thích cái thích của dân, phải ghét cái ghét của
dân. Thế mới gọi là cha mẹ dân” (Đại Học). Lòng tự nhiên của dân là muốn
điều lành, ghét điều ác, theo cái lòng ấy mà trị dân thì tất là dân yêu mến
như cha mẹ. Nếu ông vua nào trị dân mà yêu cái của dân ghét và ghét cái
của dân yêu, là làm những điều trái lòng dân, tức là trái mệnh trời, thì người
khác được quyền “điếu dân phạt tội
弔民罰罪”, Nghĩa là cứu dân mà đánh
người có tội, như vua Thang đánh vua Kiệt, vua Vũ Vương đánh vua Trụ
vậy.
Xem như thế thì chính thể của Khổng giáo tuy là chính thể quân chủ, nhưng
cái quyền ông vua đối với dân không khác gì cái quyền người cha đối với
các con. Người làm vua trong nước phải có nhân có đức, lo cho dân được
an cư lạc nghiệp, được cường thịnh vẻ vang như cha lo cho con vậy. Ông
vua tuy làm chủ tể cả nước, nhưng không được chuyên chế, việc gì cũng
phải theo lẽ công bình mà làm. Người trong nước không cứ sang, hèn, hễ ai
có tài có trí là được cất nhắc lên giúp vua mà trị dân. Vua với quan đều lấy
sự lợi dân làm chủ đích. Thành thử trong nước có vua, có quan, mà vẫn lấy
dân làm trọng hơn cả. Nếu người đời mà thực hành được lý tưởng ấy thì
thật là lập thành một chính thể rất hay, rất công bình, và lại hợp cái nghĩa
duy dân rất chính đáng.
Vua với dân có quan hệ rất mật thiết với nhau, vua không thể không có dân,
mà dân không thể không có vua được. Hai bên phải nương tựa vào nhau
như tâm thần với thân thể. Khổng Tử nói: “Dân dĩ quân vi tâm, quân dĩ dân
