vi thể; tâm trang tắc thể thư, tâm túc tắc dung kính. Tâm hiếu chi, thân tất
an chi; quân hiếu chi, dân tất dục chi. Tâm dĩ thể toàn, diệc dĩ thể thương;
quân dĩ dân tồn, diệc dĩ dân vong
民以君爲心，君以民爲體 ，心莊則體
舒，心肅則容敬。心好之，身必安之;君好之，民必欲之。心以體全，
亦以體傷。君以民存，亦以民亡: Dân lấy vua làm tâm, vua lấy dân làm
thân thể; tâm trang chính thì thân thể thư thái, tâm nghiêm túc thì dung mạo
cung kính. Tâm thích cái gì, thân thể ắt là yên vui cái ấy; vua thích cái gì,
dân ắt là muốn cái ấy. Tâm nhờ thân thể mà toàn, và cũng vì thân thể mà
nguy; vua nhờ dân mà còn, và cũng vì dân mà mà mất” (Lễ Ký: Truy y,
XXXIII). Vậy nên làm vua phải lo làm lợi cho dân thì ngôi mình mới vững
mà nước mới yên, vì dân không sợ gì bằng sợ cái hà chính của ông vua bất
nhân. Một hôm Khổng Tử đi gần núi Thái Sơn, trông thấy một người đàn
bà ngồi khóc ở bên mồ, nghe tiếng khóc thương xót mà ra bộ sợ hãi lắm.
Ngài sai thầy Tử Lộ hỏi xem tại làm sao. Người ấy nói rằng: “Ngày trước
bố chồng tôi bị cọp ăn, chồng tôi cũng bị cọp ăn, nay con tôi lại bị cọp ăn
nữa, cho nên tôi thương khóc mà sợ lắm”. Ngài bảo: “Sao không đi chỗ
khác mà ở?” Người đàn bà ấy trả lời: “Ở đây không có hà chính”. Ngài
ngảnh lại bảo học trò: “Các con nhớ lấy, cái hà chính gớm ghê hơn cọp vậy:
Hà chính mãnh ư hổ giã
苛正猛於虎也” (Lễ Ký: Đàn cung hạ, II). Hễ
người làm vua làm chúa mà không hiểu rõ lẽ ấy, cứ dùng những chính sách
hà khắc làm cho lòng người ly tán thì sự nguy vong đến kề sau lưng. Bởi
thế cho nên cái đạo trị nước được vững bền là cốt ở sự trên dưới thân yêu
nhau. Khổng Tử nói: “Thượng chi thân hạ dã, như thủ túc chi ư phúc tâm;
hạ chi thân thượng dã, như ấu tử chi ư từ mẫu hỹ. Thượng hạ tương thân
như thử, cố lệnh tắc tòng, thi tắc hành. Dân hoài kỳ đức, cận giả duyệt
phục, viễn giả lai phụ, chính chi trí dã
上之親下也，如手足之於腹心．
下之親上也，如幼子之於慈母矣．上下相親如此，故令則從，施則
行，民懷其德，近者悅服，遠者來附，政之致也: Trên thân dưới như
chân tay đối với lòng ruột, dưới thân trên như con nhỏ đối với mẹ từ. Trên,
dưới thân nhau như thế, cho nên trên có lệnh thì dưới theo, trên thi thố điều
gì, thì dưới phụng hành. Dân mến đức của người trên, kẻ gần thì vui lòng
