quý điều nhân, để yêu dân như con. Như thế thì dân hết lòng hết sức làm
điều lành điều phải cho đẹp lòng người trên vậy” (Lễ Ký: Truy y, XXXIII).
Hình chính tương tham. Khổng Tử muốn lấy đạo đức mà hóa người hơn
là dùng hình pháp mà trị người. Ngài nói: “Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình,
dân miễn nhi vô sỉ; đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sỉ thả cách
道之以政，
齊之以刑，民免而無恥;道之以德，齊之以禮，有恥且格: Dùng chính
trị mà khiến, dùng hình pháp mà tề nhất thì dân khỏi tội, nhưng không có
lòng hổ thẹn; dùng đức mà khiến, dùng lễ mà tề nhất, thì dân có lòng hổ
thẹn, mà lại cố làm điều hay” (Luận Ngữ: Vi chính, II). Lời ấy nói rõ được
cái ý chỉ của Ngài về đường chính trị. Ngài nói rằng: “Thính tụng, ngô do
nhân dã, tất dã sử vô tụng hồ
聽訟，吾猶人也;必也使無訟乎: Xử kiện thì
ta cũng như người, cốt sao cho khỏi kiện tụng mới là hay” (Luận Ngữ:
Nhan Uyên, XII). Hễ bao giờ dùng đức mà không hóa được, thì mới dùng
đến hình. Nhưng dùng hình là bất đắc dĩ để trừng trị những kẻ không thể
hóa được, chứ cái mục đích là cốt không dùng đến hình. Vậy nên Ngài nói:
“Thánh nhân chi trị, hóa dã, tất hình chính tương tham yên. Thái thượng dĩ
đức giáo dân, nhi dĩ lễ tề chi. Kỳ thứ, dĩ chính sự đạo dân, dĩ hình cấm chi,
hình bất hình dã. Hóa chi phất biến, đạo chi phất tòng, thương nghĩa nhi
bại tục, ư thị hồ dụng hình hỹ
聖人之治化也必刑政相參焉。太上以德教
民，而以禮齊之。其次以政導民，以刑禁之，刑不刑也。化之弗變，
導之弗從，傷義敗俗，於是乎用刑矣: Thánh nhân trị dân và hóa dân là
phải dùng cả chính lẫn hình. Bậc thái thượng lấy đức dạy dân, mà lấy lễ tề
dân. Bậc thứ nhì lấy chính sự mà khiến dân, và lấy hình mà ngăn cấm: hình
đặt ra nhưng không dùng đến. Chỉ có lúc hóa dân mà dân không theo, để
đến hại nghĩa nát tục, thì bấy giờ mới phải dùng hình vậy” (Khổng Tử gia
ngữ: Ngũ hình giải, XXX).
Cư kính hành giản. Người quân tử làm việc chính trị không những là cần
phải có đức để hóa dân mà thôi, nhưng lúc nào cũng kính cẩn, làm việc gì
cũng vụ lấy việc giản dị. Thầy Trọng Cung nói rằng: “Cư kính nhi hành
giản, dĩ lâm kỳ dân, bất diệc khả hồ?
居敬而行簡，以臨其民，不亦可
乎？: Giữ mình cho kính cẩn, làm việc thì giản dị, cứ thế mà trị dân, chẳng
nên lắm sao?” (Luận Ngữ: Ung dã, VI). Trị dân mà lấy việc giản dị để khiến
