dân thì không phiền dân, không nhiễu dân, dân được an cư lạc nghiệp, vui
lòng mà theo người trên sai khiến. Người trên lại phải chăm chỉ, chịu khó
nhọc, việc gì cũng cứ theo lẽ thẳng mà làm. Khổng Tử thường lấy lẽ ấy mà
dạy bảo người ta. Thầy Tử Trương hỏi việc chính, Ngài nói: “Cư chi vô
quyện, hành chi dĩ trung
居之無倦，行之以忠: Để mình vào chỗ không
mỏi, làm việc thì theo đạo thẳng” (Luận Ngữ: Nhan Uyên, XII). Thầy Tử Lộ
hỏi việc chính, Ngài nói: “Tiên chi, lao chi
先之，勞之: Bắt dân làm việc
gì, thì mình làm trước, bắt dân phải khó nhọc việc gì, thì mình chịu khó
nhọc trước”. Thầy Tử Lộ lại hỏi thêm, Ngài nói: “Vô quyện
無倦: cứ thế mà
làm không mỏi” (Luận Ngữ: Tử Lộ, XIII). Vì rằng mình là người trên đã
làm thì không khiến dân cũng theo mà làm, mình chịu khó nhọc trước thì
dân có phải khó nhọc cũng không oán. Mình cứ bền chí làm điều ngay, điều
phải, thì tất thế nào dân cũng phải phục.
Thứ, phú, giáo. Việc chính trị có ba điều hệ trọng là: Làm cho dân nhiều,
làm cho dân giàu, và dạy cho dân biết lễ nghĩa. Khi Khổng Tử đi đến nước
Vệ, thấy dân đông đúc, Ngài thốt rằng: “Thứ hỹ tai!
庶矣哉！Dân đông
lắm thay!” Học trò là thầy Nhiễm Hữu hỏi: “Ký thứ hỹ, hựu hà gia yên?
既
庶矣，又何加焉？Viết: phú chi 曰：富之 Viết: Lý phú hỹ, hựu há gia
yên?
曰：既富矣，又何加焉？Viết: giáo chi 曰：教之: Đã đông vậy, lại
nên thêm gì nữa? Làm cho dân giàu. Đã giàu rồi lại thêm gì nữa? Phải dạy
dân” (Luận Ngữ: Tử Lộ, XIII). Trị dân mà không dạy dân, thì dân biết thế
nào được cương thường, đạo lý, để giữ trật tự ở trong xã hội. Nhưng trước
khi dạy dân, phải cần làm cho đân giàu, vì có đủ ăn đủ mặc thì mới học
được lễ nghĩa vậy.
Việc trị dân trị nước là phải lo cho dân đủ ăn, nước đủ binh, làm cho người
trong nước ai cũng tin cậy mình. Có thế thì mới có đủ thế lực mà giữ cho
nước được yên trị vững bền. Thầy Tử Cống hỏi việc chính nên thế nào?
Khổng Tử dạy: “Túc thực, túc binh, dân tín chi hỹ
足食，足兵，民信之
矣: Đủ ăn, đủ binh, dân tin mình vậy. Nhược bằng trong ba điều ấy, bất đắc
dĩ phải bỏ một điều, thì nên bỏ điều nào trước? Bỏ việc binh. Còn hai điều
mà bất đắc dĩ phải bỏ đi một điều nữa, thì nên bỏ điều nào trước? Bỏ ăn, vì
bỏ ăn thì chết, nhưng xưa nay người ta vẫn chết, chứ dân mà không tin, thì
