NHO GIÁO - Trang 16

kết quả ngày nay. Dân tộc nào cường thịnh là vì đã biết giữ cái tinh thần của
mình được tươi tốt luôn; dân tộc nào suy nhược là vì đã để cái tinh thần hư
hỏng đi, không biết tìm cách mà nuôi nó lên. Nay ta muốn biết tại sao mà
phương Tây phú cường, phương Đông suy nhược, thì tưởng ta phải biết rõ
cái tinh thần Nho giáo và cái tinh thần Tây học khác nhau thế nào.
Văn hóa của Nho giáo chủ ở sự theo thiên lý mà lưu hành, cốt giữ cái tình
cảm cho hậu, trọng những điều đạo đức nhân nghĩa, ưa cái tính chất phác và
những việc giản dị. Bởi thế cho nên cái tính chất người mình hay trì thủ,
thích sự yên lặng, chỉ vụ lấy được hòa bình mà sinh hoạt ở đời. Cái văn hóa
ấy rất thích hợp với cái tính tình của những dân tộc chuyên nghề canh nông
như dân tộc ta. Văn hóa phương Tây chủ ở sự theo nhân dục mà hành động,
cốt lấy sự mở mang nhân trí làm trọng, dùng lý trí mà suy xét mọi điều, để
tìm cách ngăn ngừa những cái thế lực tự nhiên, lập thành một cuộc sinh
hoạt rất hùng cường, Bởi vậy các môn khoa học rất thịnh hành, nhân dân
chuộng những điều trí xảo, số nhiều người tài giỏi khôn ngoan, mà ai cũng
muốn sự hoạt động mạnh mẽ. Cái văn hóa ấy thích hợp với tính tình của
những dân tộc chuyên về việc công nghệ và việc thương mại. Văn hóa của
Nho giáo thì có thể làm cho đời người tuy không được rực rỡ chói lọi cho
lắm, nhưng thường làm cho người ta có cái sinh thú rất hay. Văn hóa
phương Tây thì làm thành cuộc đời rất mỹ lệ, tài trí đều mở mang, cái gì
cũng theo quy củ xếp đặt thành ra cơ thể chắc chắn vững vàng. Nhưng cũng
vì thế mà sự cần dùng càng ngày càng thêm ra, sự cạnh tranh rất kịck liệt,
sự sinh hoạt có lắm điều phiền phức, nhân sinh hình như lúc nào cũng chật
vật vất vả, không mấy khi trong bụng được nhàn hạ thư thái.
Hai cái văn hóa ấy thật là tương phản với nhau, và bên nào cũng có sở
trường và sở đoản cả. Nhưng cái gốc thịnh suy là bởi cái lối theo khác nhau.
Người mình xưa kia chỉ biết trì thủ một mặt đạo đức mà không nghĩ đến sự
tiến thủ về đường trí tuệ và khoa học, thành thử lâu ngày cái tinh thần hư
hỏng, đến nỗi cái sở đoản không bỏ đi được mà cái sở trường cũng mất mòn
đi. Người ta thì cứ gắng sức tiến thủ về đường trí tuệ, tuy vẫn có cái sở
đoản, nhưng cái sở trường càng ngày càng tăng lên, Bởi đó mà thành ra
cuộc ưu thắng của người và cuộc liệt bại của mình vậy. Giả sử nay ta biết