thường đi điếu). Tăng Tử thấy vậy chỉ Tử Du mà bảo người ta rằng: “Gã kia
tập lễ sao lại mặc áo thường mà đi điếu?”. Đến khi làm lễ khâm liệm xong
rồi, Tử Du chạy ra mặc áo phủ ngoài và thắt dây mà vào, Tăng Tử mới nói:
“Ta lầm rồi, gã kia theo đúng lễ” (Lễ Ký: Đàn cung thượng).
Xem thế thì biết cái học của bọn Tăng Tử hay câu nệ những điều vụn vặt,
khác với cái học khoáng đãng tự nhiên của Tử Trương. Nhưng vì sau đời
Chiến Quốc cái học của Tử Trương không truyền nữa, cho nên không biết
rõ tông chỉ hay, dở thế nào.
Phái Tử Hạ. Sau khi các môn đệ của Khổng Tử ở nước Lỗ giải tán đi các
nơi, Tử Hạ về dạy học ở phía Tây hà, tức là ở vùng tỉnh Hà Nam bây giờ.
Vua nước Ngụy là Văn hầu (423- 387) tôn ông làm thầy và đặt quan bác sĩ
để học các Kinh. Nho giáo thành ra quốc giáo khởi đầu từ đó.
Học trò của Tử Hạ là bọn Công Dương Cao, Cốc Lương Xích chuyên trị
Kinh Xuân Thu.
Phái Tử Hạ chú trọng về văn chương và lễ nghi, và lại có quân chủ báo hộ,
có quan bác sĩ coi giữ các kinh. Cho nên về sau càng ngày càng phát đạt
lên. Hết đời Chiến Quốc, qua đời Tần, đời Hán. đời Đường, Nho giáo tuy
có châm chước với các phái khác, nhưng thường là do phái này mà thịnh
hành ở đời vậy.
Phái Tăng Tử. Khổng Tử mất rồi, Tăng Tử nối chân mở trường dạy học ở
nước Lỗ. Ông học rộng và thành thực, chắc chắn hơn cả, cho nên người đời
sau cho học phái của ông là chính truyền.
Cái học của ông chú trọng về đường đạo đức, nhưng tông chỉ đã hơi khác
đạo của Khổng Tử. Khổng Tử chủ lấy nhân làm cốt, dùng hiếu đễ, lễ nhạc
để gây thành đạo nhân; mà bọn Tăng Tử thì lấy hiếu làm gốc cho các đức
tính khác. Những người đồng ý với ông như Hữu tử nói rằng: “Hiếu đễ dã
giả, kỳ vi nhân chi bản dư
孝弟也者，其為仁之本與: Hiếu đễ làm cái gốc
cho đạo nhân” (Luận Ngữ: Học nhi, I). Xem thế thì biết đạo của Khổng Tử
ngay từ lúc đầu đã biến thiên đi rồi. Tăng Tử rất chú ý về sự giảng đạo hiếu,
ông nói: “Hiếu hữu tam: Đại hiếu tôn thân, kỳ thứ phất nhục, kỳ hạ năng
dưỡng
孝有三:大孝尊親，其次弗辱，其下能養: Hiếu có ba bậc: bậc đại
hiếu là làm tôn trọng cha mẹ, bậc thứ là không làm nhục đến cha mẹ, bậc
