thế, huống chí người đời lại chú ý về việc nuôi mà thôi, và lại câu nệ thái
qua về những điều vụn vặt, thành ra mất cả ý nghĩa cao xa.
Đạo hiếu vốn là cái nền luân lý rất tốt nhưng vì người đời quá thiên về
đường thiển cận làm thành ra có nhiều điều lầm lạc, ấy cũng là một điều
đáng tiếc cho Nho giáo. Tuy cái học của phái Tăng Tử không được đúng
như tông chỉ của Khổng Tử cho lắm, nhưng phái ấy có công rất lớn với Nho
giáo là đã giữ được những lời giảng dụ của Khổng Tử, chép ra ở sách Luận
Ngữ và lại làm ra sách Đại Học và sách Trung Dung để bầy tỏ chủ đích sự
học và những lẽ uyên áo của Khổng giáo. Hậu thế nhờ có mấy quyển sách
ấy mà biết rõ cái đạo của thánh nhân. Cái công ấy khá đáng cho phái ấy là
chính truyền vậy.
Luận Ngữ
論語. Phái Tăng Tử cùng với các môn đệ góp nhặt những lời
giảng dụ của Khổng Tử xếp thành sách Luận Ngữ để truyền về sau. Sách
này hình như môn đệ Khổng Tử ai nhớ được điều gì thì chép ra, rồi góp lại
mà thành, cho nên không có thứ tự gì cả. Có chỗ là bọn đồng môn với Tăng
Tử chép ra, có chỗ lại là bọn học trò của Tăng Tử và Hữu tử chép thêm vào.
Cũng vì thế cho nên các đệ tử của Khổng Tử đều để chữ tử
子 lên trên tên
tự, như Tử Lộ, Tử Trương, Tử Du, Tử Hạ, Tử Cống, v.v. duy chỉ có Tăng
Tử và Hữu tử thì để chữ tử xuống dưới tên họ, là để tỏ cách tôn kính.
Trong sách ấy, cùng một chữ nhân, chữ hiếu, chữ chính mà mỗi nơi nói một
khác, là vì cách lập giáo của Khổng Tử cứ tùy tư cách, hoặc tùy sở đắc, sở
thất của từng người mà dạy bảo, cho nên nghĩa không đồng. Tuy hình thức
thì không có trật tự phân minh, nhưng văn từ thì thật rõ, thật đúng, ý tứ rất
sáng rất gọn, mà câu nào cũng hàm súc ung dung, đích đáng là lời của thánh
nhân. Nay ta nhờ có sách ấy mới biết rõ học thuyết của Khổng Tử và mới
hiểu cái vi ý của Ngài về các sự lý. Thật là quyển sách rất quý của Nho
giáo. Song học giả phải lập chí học mà suy nghĩ cho kỹ thì mới biết là hay,
và sự học đạo của Thánh hiền mới có ích lợi. Trình Y Xuyên đời Tống nói:
“Có người đọc xong sách Luận Ngữ rồi sau không thấy gì cả, có người đọc
xong rồi sau thích một vài câu, có người đọc xong rồi sau lấy làm thích lắm,
có người đọc xong rồi thích đến nỗi múa tay múa chân lên mà không biết”.
