Phần trong mà có mãi thì phần ngoài chứng nghiệm ra rất rộng, rất xa. Du
viễn thì vô cùng, du cửu thì vô cương, cho nên cái tích lực quảng bác mà
thâm hậu; đã quảng bác, thâm hậu thì cái phát lực cao đại mà quang mình.
Vậy đạo Trời là du cửu, du viễn, bác hậu, cao minh. Bác hậu để chở vật,
cao minh để che vật, du cửu để thành vật: “Bác hậu sở dĩ tái vật dã, cao
minh sở dĩ phú vật dã, du cửu sở dĩ thành vật giả
博厚所以載物也，高明
所以覆物也，悠久所以成物也”. Bởi thế cho nên “Bất hiện nhi chương,
bất động nhi biến, vô vi nhi thành
不見而章，不動而變，無為而成:
Không hiện ra mà rõ, không động mà biến, không làm gì mà thành”.
Đạo Trời như thế, đạo người phải thế nào? Đạo người là phải cố gắng hết
sức để cho đến bậc chí thành. Phải học cho rộng, xét hỏi cho kỹ, nghĩ ngợi
cho sâu, biện biệt điều phải, trái cho rõ và dốc lòng làm điều thiện cho đến
cùng. Hễ ai làm được như thế thì rồi ngu thành ra sáng, yếu thành ra mạnh,
tức là dần dần lên đến bậc chí thành, ở trong thiên hạ duy chỉ có bậc chí
thành tức là bậc thánh thì mới biết rõ cái tính của Trời; biết rõ cái tính của
Trời, thì biết được rõ cái tính của người; biết rõ cái tính của người thì biết
được rõ cái tính của vạn vật; biết rõ cái tính của vạn vật, thì khả dĩ giúp
được sự hóa dục của Trời đất và có công ngang với Trời đất vậy. Còn bậc
thứ là bậc hiền giả, thì phải học tập mất nhiều công phu, mới đến được bậc
chí thành.
Tử Tư tin cái đạo chí thành linh diệu như thần, cho nên ông nói: “Đạo chí
thành có thể biết trước được mọi việc. Nước nhà sắp hưng thịnh, tất có
điềm lành, nước nhà sắp mất, tất có điềm dữ, những điềm ấy hiện ra ở cỏ
thi, mai rùa, hoặc động ở chân tay. Khi có họa phúc sắp đến, thì điều lành
cũng biết trước, điều dữ cũng biết trước”. Đạo của bậc thánh nhân cao diệu
như thế, cho nên ông mới tán thán rằng: “Đại tai thánh nhân chi đạo!
Dương dương hồ, phát dục vạn vật, tuấn cực ư thiên!
大哉聖人之道！洋
洋乎，發育萬物，峻極于天: Đạo của thánh nhân lớn vậy thay! Rộng rãi
mênh mông, sinh nuôi muôn vật, cao sánh với trời!” Người quân tử học đạo
ấy, xét từ cái nhỏ đến cái lớn, suy từ cái mảy đến cái rõ, ở ngôi trên không
kiêu, làm người dưới không trái, nước trị thì lời nói có thể hưng khởi được
điều hay, nước loạn thì ngồi im có thể dung được thân. Động có thể đời đời
