Trời vậy. Yểu thọ không thay đổi, sửa mình mà đợi là để lập mệnh vậy”
(Tận tâm, thượng).
Tâm là cái thần minh có đủ mọi lý để ứng với vạn sự, tính là cái lý hoàn
toàn của tâm, Trời là nguồn gốc của lý ấy. Người ta có tâm ấy mà hiểu hết
được cái toàn thể của nó, đừng để cái tư ý che lấp mất, thì ta biết rõ cái tính;
biết rõ cái tính là biết rõ Trời vậy. Biết rõ tính là biết nhân và lễ là cái đức
“nguyên” và đức “hanh” của Trời, nghĩa với trí là cái đức “lợi” và đức
“trinh” của Trời. Biết rõ bốn đức ấy là đạt được cái diệu dụng của Trời.
Tâm là cái thần minh của Trời, Trời cho ta cái tâm ấy để làm tâm, thì tâm
của ta với Trời là một thể. Đó thực là cái đạo nhất quán của Khổng Tử.
Biết cái tâm của ta là Trời, giữ cái tâm cho ngay chính, nuôi cái tính cho
hoàn toàn sáng suốt, nhất động nhất tĩnh đều thuận cái thiên lý tự nhiên. Ấy
là sự chân thực thờ Trời vậy.
Ta đã biết tính, biết Trời, thì ta chỉ chuyên nhất ở sự nuôi tính và sự sửa
mình cho toàn cái của Trời đã phú cho ta, rồi cứ an vui mà đợi mệnh Trời,
chứ không lấy sự thọ, yểu mà hại cái bản nguyên chí thiện. Ấy là cách lập
mệnh.
Lập mệnh là lập theo cái chính mệnh, chứ không phải làm càn, làm bậy mà
gọi là lập mệnh. Mạnh Tử nói: “Ở trong thiên hạ không có việc gì là không
có mệnh Trời, ta thuận mà theo cái chính. Người biết theo mệnh là người
không đứng dưới cái tường sắp đổ, nhưng cố sức làm cho hết đạo mà chết,
thế là chính mệnh. Người làm điều gian ác để đến nỗi gông cùm mà chết
không phải là chính mệnh”. Học để giữ lấy cái tâm, nuôi lấy cái tính, biết rõ
lẽ trời mà theo cái chính mệnh của mình, ấy là cái tinh thần của Nho giáo.
Bởi cái học duy tâm ấy, cho nên Mạnh Tử rất chú trọng sự tồn tâm, tồn tính,
dưỡng khí và trì chí.
Tồn tâm. Người ta sở chủ có cái tâm. Vạn sự hay dở đều ở cái tâm cả. Vậy
nên sự học của quân tử cần phải tồn tâm: Nghĩa là giữ cho còn cái bản tâm
hư linh của mình. “Quân tử sở dĩ dị ư nhân giả, dĩ kỳ tồn tâm dã. Quân tử
dĩ nhân tồn tâm, dĩ lễ tồn tâm
君子所以異於人者，以其存心也。君子以
仁存心，以禮存心: Quân tử sở dĩ khác người ta là chỉ có sự giữ cho còn
cái tâm mà thôi. Quân tử lấy nhân mà giữ cho còn cái tâm, lấy lễ mà giữ
