然不動，感而遂通天下之故” của Khổng Tử, đều theo một lý tưởng, chủ
lấy sự giữ cái bản nguyên cho hoàn toàn để có cái minh giác linh diệu mà
ứng với vạn sự cho hợp đạo trung.
Đạo nhất nhi dĩ hỷ. Mạnh Tử để cho cái tâm là một, thì dẫu thánh nhân với
người thường cũng không khác nhau. Có người bảo ông rằng: “Vua nước
Tề sai người đi dò xem quả thật ông có điều gì khác hơn người không. Ông
nói rằng: “Hà dĩ dị ư nhân tai, Nghiêu Thuấn dữ nhân đồng nhĩ
何以異於
人哉？堯舜與人同耳: Ta có gì khác người đâu, vua Nghiêu, vua Thuấn
cũng giống như mọi người vậy” (Ly lâu, hạ). Dẫu vua Nghiêu, vua Thuấn là
bậc thánh nhân, nhưng cùng bẩm thụ một lý, một khí, tức là cùng đồng một
tâm như mọi người cả, chỉ có một điều là những bậc ấy giữ được cái bản
tính tinh thần và cái khí hạo nhiên mà thôi. Vậy, nếu ai cũng giữ được như
thế, thì chắc là chẳng khác gì những bậc ấy. Cái thuyết ấy có thể khiến
người ta lúc nào cũng nghĩ đến cái bản thể hoàn toàn của mình, làm cho ai
cũng có lòng tự tin rằng mình có thể hay hơn tốt hơn được. Người ta đã có
cái lòng tự tin ấy, thì rồi cái phần sáng suốt, ngay chính càng ngày càng
phát triển ra, mà cái phần mờ tối, tà khúc dần dần biến cải đi. Thật là một
lối giáo hóa có cái chủ nghĩa lạc quan, khuyến miễn mọi người ai cũng cố
sức cho thành người hoàn toàn.
Mạnh Tử tin rằng người hiền, kẻ ngu chỉ khác nhau có một điều là giữ được
cái tâm hay không mà thôi. Người ta sở dĩ không làm được điều nhân nghĩa
như bậc thánh hiền là vì ta để vật dục làm hại mất cái tâm. “Người đói thì
ăn gì cũng ngon, người khát thì uống gì cũng ngon, như thế chưa phải là
biết rõ cái thực ngon của sự ăn uống, vì sự đói sự khát làm hại vậy. Có phải
là sự đói sự khát chỉ làm hại cái miệng, cái bụng mà thôi đâu, nó làm hại
đến cả cái tâm nữa. Nếu người nào không để cho cái hại của sự đói sự khát
làm hại được cái tâm, thì dẫu không kịp người cũng không lấy làm lo” (Tận
tâm, thượng).
Cái tâm đã là một thì cái đạo cũng là một. Cho nên mới nói: “Phù đạo nhất
nhi dĩ hỹ
夫道一之已矣: Đạo có một mà thôi”. Đạo có một, thì ai cũng có
đạo lý ở trong tâm cả. Nếu ai cũng biết như thế, rồi cứ theo thiên lý mà tu
dưỡng, mà hành động, thì không ai hơn ai cả. Ông đem những lời của các
