hữu nhi thủ chi, phi nghĩa dã. Cư ô tại? Nhân thị dã; lộ ô tại? Nghĩa thị dã.
Cư nhân do nghĩa, đại nhân chi sự bị hỹ
殺一無罪，非仁也；非其有而取
之，非義也。居惡在？仁是也。路惡在？義是也。 居仁由義，大人之
事備矣: Giết một người không có tội, không phải là nhân; không phải của
mình mà lấy không phải là nghĩa. Chỗ mình ở là đâu? Là chỗ nhân; đường
mình đi là đâu? Là chỗ nghĩa. Ở chỗ nhân, đi theo chỗ nghĩa, như thế là
việc của bậc đại nhân đủ vậy” (Tận tâm, thượng).
Tồn tính, dưỡng khí và trì chí. Tính là cái lý toàn nhiên ở trong tâm người
ta, tức là cái phần tinh thuần của Trời phú cho. Ta nhờ có tính mới biết nhân
nghĩa, biết phải, trái, cho nên trước hết ta phải nuôi lấy cái tính, đừng để
cho nó mờ tối đi. Người mà hơn loài cầm thú là chỉ ở sự giữ được cái tính
bản nhiên mà thôi. Nếu ta bỏ mất cái tính ấy đi, thì người với cầm thú
không khác nhau gì cả. “Nhân chi sở dĩ dị ư cầm thú giả, cơ hy: thứ dân
khứ chi, quân tử tồn chi
人之所以異於禽獸者，幾希;庶民去之，君子存
之: Người ta sở dĩ khác loài cầm thú là chỉ có một chút mà thôi; kẻ thứ dân
thì bỏ đi, người quân tử thì giữ còn (Ly Lâu, hạ). Vậy tính là phần tối linh
diệu của Trời phú cho người để hiểu biết đạo lý. Song có tính phải có khí,
thì mới có hình thể và mới có sinh trưởng.
Khí là sự vận dụng của lý, lưu hành khắp cả vũ trụ, ngưng tụ lại thành ra
hình, tức là thành ra vạn vật. Vạn vật sinh trưởng là nhờ có khí lưu hành
trong các thân thể. Vậy khí là để nuôi sự sinh hoạt của vạn vật. Song khí
phải tùy từng cái chí. Chí là cái ý hướng của tâm, mà tâm là chủ tể trong cả
vạn vật. Hễ có chí là có khí, cho nên mới nói rằng: “Chí chí yên, khí thứ
yên
志至焉，氣次焉: Chí đến vậy, khí cũng đến vậy” (Mạnh Tử: Công
Tôn Sửu, thượng).
Người ta phải có cả chí và khí thì mới sinh hoạt được điều hòa, Vậy nên ta
phải: “Trì kỳ chí, vô bạo kỳ khí
持其志，無暴其氣: Giữ cho bền cái chí,
mà không làm hại cái khí”. Cái bản thể của khí là hạo nhiên rất lớn, rất
mạnh, ở khắp cả khoảng trời đất. Ta phải theo lẽ tự nhiên mà nuôi cái khí
hạo nhiên, để cho tính và khí điều hòa với nhau, thì sự hành động của người
ta mới hợp với thiên lý. Người quân tử sở dĩ hơn người thường là chỉ biết
