biết có điều không nên làm, đem điều ấy mà thi ra ở những điều mình làm,
thế là nghĩa” (Tận tâm, hạ). Hễ biết rõ nhân, rõ nghĩa, thì cứ tùy thời, tùy
cảnh ngộ mà hành động cho hợp đạo, chứ không phải là cổ nhân làm thế
nào cứ làm như thế mới được: “Quân tử diệc nhân nhi dĩ hỹ, hà tất đồng
君
子亦仁而已矣: Người quân tử chỉ có theo đạo nhân mà thôi, hà tất phải
giống nhau?” (Cáo tử, hạ).
Cái đức của người quân tử to lớn mênh mông, cho nên: “Quân tử sở quá
giả hóa, sở tồn giả thần, thương hạ dữ thiên địa đồng lưu
君子所過者化，
所存者神，上下與天地同流: Quân tử đi đâu là hóa được người ta, làm
điều gì là thần diệu, trên dưới cùng đồng lưu với trời đất” (Tận tâm,
thượng). Người quân tử phải có lòng tin ở đạo để làm chuẩn đích cho sự
hành vi của mình. “Quân tử bất lượng, ô hồ chấp?
君子不亮，惡乎執？:
Người quân tử không có lòng tin, thì giữ cái gì làm cốt?” (Cáo tử hạ).
Người quân tử đã có lòng tin ở đạo, thì dẫu chết cũng không bỏ. “Sinh diệc
ngã sở dục dã, nghĩa diệc ngã sở dục dã. Nhị giả bất khả đắc kiêm, xả sinh
nhi thủ nghĩa giả dã
生，亦我所欲也；義，亦我所欲也。二者不可得
兼，舍生而取義者也: Cái sống ta cũng muốn, điều nghĩa ta cũng muốn.
Giá ta không thể giữ được cả hai, thì ta bỏ cái sống mà giữ lấy điều nghĩa
vậy” (Cáo tử, thượng). Người quân tử cứ hết lòng theo đạo mà ở đời, được
thế nào đã có Trời. “Quân tử hành pháp dĩ sĩ mệnh nhi dĩ hỹ
君子行法，以
俟命而已矣: Quân tử theo phép của trời đất mà làm để đợi mệnh mà thôi”
(Tận tâm, hạ).
Đại để, sự học của Mạnh Tử chủ giữ lấy bản tâm cho tinh thuần, không để
tư dục làm mai một mất cái tính chí thiện của Trời đã phú cho. Kẻ học giả
theo được cái tông chỉ ấy là thành người quân tử có cái đức lớn, hiểu rõ
thiên lý chí công, chí chính và cứ an ở cái mệnh mà làm việc nghĩa. Cái
mục đích của sự học ấy, cốt gây thành cái tâm học rất sâu xa và có cái đức
tính rất mạnh mẽ, khiến người ta ở vào địa vị nào, hay cảnh ngộ nào, cũng
giữ được phẩm giá tôn quý, không phụ cái tiếng làm người đứng trong trời
đất.
