II. CHÍNH TRỊ TRIẾT LÝ
Mạnh Tử đã lấy nhân nghĩa làm bản tính người ta, thì việc chính trị tất cũng
phải lấy nhân nghĩa làm gốc. Cho nên khi ông sang nước Lương, vua Huệ
vương hỏi ông: “Ông có điều gì làm lợi cho nước Lương không?” Ông gạt
đi mà nói: “Vương hà tất viết lợi? Diệc hữu nhân nghĩa nhi dĩ hỹ
王何必曰
利？亦有仁義而已矣: Vua hà tất phải nói lợi. Chỉ có nhân nghĩa mà thôi.
Nếu ông vua nói rằng: Làm thế nào cho lợi nước ta, quan đại phu nói rằng:
Làm thế nào cho lợi nhà ta? Kẻ sĩ và kẻ thứ dân nói rằng: Làm thế nào cho
lợi thân ta; kẻ trên người dưới ai nấy đều tranh nhau về việc lợi, thì nguy
vậy” (Lương Huệ Vương, thượng). Lại một khi ông gặp người Tống Hình
toan đi sang nước Tần, nước Sở, lấy điều lợi mà can hai nước ấy đừng đánh
nhau nữa. Ông nói: “Nếu tiên sinh lấy điều lợi mà nói với vua nước Tần,
nước Sở, thì vua hai nước ấy ắt là vì lợi mà thôi sự đánh nhau; nhưng nếu ai
cũng chỉ thích vì lợi, thành ra người làm tôi lấy bụng mong lợi mà thờ vua,
người làm con lấy bụng mong lợi mà thờ cha, người làm em lấy bụng mong
lợi mà thờ anh. Vua tôi, cha con, anh em, đều bỏ cả nhân nghĩa, chỉ đem cái
bụng mong lợi mà tiếp đãi nhau, như thế mà nước không mất là chưa có
vậy. Lấy nhân nghĩa mà nói, thì người làm tôi đem lòng nhân nghĩa mà thờ
vua, người làm con đem lòng nhân nghĩa mà thờ cha, người làm em đem
lòng nhân nghĩa mà thờ anh. Vua tôi, cha con, anh em, đều bỏ lợi, chỉ đem
lòng nhân nghĩa mà tiếp đãi nhau, như thế mà không trị được thiên hạ, là
chưa có vậy. Vậy thì hà tất phải nói lợi” (Cáo tử, hạ).
Ý Mạnh Tử cho là nếu người ta ai cũng nghĩ đến điều lợi mà quên cả nhân
nghĩa, thì thành ra người ở đời cứ say đắm vào chỗ lợi lộc riêng của mình,
rồi chỉ tìm cách mà phá hại lẫn nhau. Bởi đó mà sinh ra có sự biến loạn và
sự chiến tranh, làm cho thiên hạ phải nhiều nỗi lầm than. Rút cục lại, cái lợi
tự tư, tự lợi ấy, chính là cái hại, chứ không phải là thật lợi. Nhân nghĩa tuy
không nói đến lợi, nhưng kỳ thực là cái lợi rất to, vì là người ở với nhau
trong xã hội, ai cũng đem lòng lo cái lợi chung cả đoàn thể trước cái lợi
