vậy” (Tận tâm, thượng). Đã có phép công thì thiên tử cũng không thể lấy
quyền thế mà bỏ được. Người làm quan giữ phép cứ theo phép mà trị tội,
dẫu người có tội là ông thái thượng hoàng cũng không tha. Ấy thế mới là
công. Theo cái lý tưởng ấy thì rõ là Mạnh Tử phát minh ra chủ nghĩa bình
đẳng trong luật pháp, cái tinh thần lập hiến trong chính thể quân chủ vậy.
Mạnh Tử rất chú trọng sự “bảo dân” cho nên ông bầy tỏ ra nhiều ý kiến rất
có giá trị về đường chính trị. Ông cho là người làm vua lúc nào cũng lo đến
cái hạnh phúc của dân: cùng với dân mà hưởng sự phú quý, cùng với dân
mà chịu sự lo sợ, thì không bao giờ dân bỏ mình được. “Lạc dân chi lạc
giả, dân diệc lạc kỳ lạc; ưu dân chi ưu giả, dân diệc ưu kỳ ưu. Lạc dĩ thiên
hạ, ưu dĩ thiên hạ, nhiên nhi bất vương giả, vị chi hữu giả
樂民之樂者，民
亦樂其樂；憂民之憂者，民亦憂其憂。樂以天下，憂以天下，然而不
王者，未之有也: Người vui cái vui của dân, thì dân cũng vui cái vui của
mình; người lo cái lo của dân, thì dân cũng lo cái lo của mình. Vì thiên hạ
mà vui, vì thiên hạ mà lo, thế mà không làm vương thì chưa có vậy” (Lương
Huệ Vương, hạ).
Người trị dân trị nước là phải chăm lo việc dân, khiến cho dân được sung
túc, rồi phải dạy dỗ dân, để cho dân đừng làm điều bậy. “Dân chi vi đạo dã,
hữu hằng sản giả hữu hằng tâm, vô hằng sản giả vô hằng tâm. Cẩu vô hằng
tâm, phóng, tịch, tà, xỉ, vô bất vi dĩ. Cập hãm hồ tội, nhiên hậu tòng nhi
hình chi, thị võng dân dã
民之為道也，有恒產者有恒心，無恒產者無恒
心。茍無恒心，放僻邪侈，無不為已。及陷乎罪，然後從而刑之，是
罔民也: Cái lối của dân, là người có của sẵn, thì có sẵn lòng tốt; người
không có của sẵn, thì không có sẵn lòng tốt. Nếu không có sẵn lòng tốt, thì
sinh ra phóng đãng, chênh lệch, gian tà càn rỡ, không có điều gì là không
làm. Đến khi phạm tội, nhiên hậu mới lấy hình luật mà trừng trị, thế là
chăng lưới để đánh lừa dân” (Đằng Văn Công, thượng). Bởi vậy cho nên:
“Đấng minh quân chế định tài sản của dân, ắt là khiến cho ngửng lên đủ thờ
cha mẹ, cúi xuống đủ nuôi vợ con, năm được mùa thì được no luôn, năm
mất mùa không đến nỗi chết. Được như thế rồi mới bắt dân làm điều lành,
thì dân theo làm điều lành dễ” (Lương Huệ Vương, thượng).
