I. QUAN NIỆM VỀ TRỜI VÀ NGƯỜI
Thiên nhân bất tương quan. Tuân Tử cũng tin có Trời, nhưng ông cho đạo
Trời không quan hệ gì đến đạo người. Việc trị loạn, cuộc thịnh suy là do
người làm ra chứ không phải là tại Trời. Ông nối: “Thiên hành hữu thường,
bất vị Nghiêu tồn, bất vị Kiệt vong. Ứng chi dĩ trị tắc cát, ứng chi dĩ loạn
tắc hung
天行有常，不謂堯存不為桀亡。應之以治則吉，應之以亂則
凶: Việc làm của Trời có đạo thường, không vì vua Nghiêu mà đạo ấy còn,
không vì vua Kiệt mà đạo ấy mất. Lấy sự trị mà đối phó với đạo ấy, thì
lành; lấy sự loạn mà đối phó với đạo ấy, thì dữ” (Thiên luận, XVII). Cứ như
ý kiến ấy, thì việc hay, việc dở của người ta là tự người ta làm ra. Trời
không có can thiệp gì đến cả. Bởi vậy mới nói: “Làm cho mạnh cái gốc, mà
sự dùng có tiết độ, thì Trời không thể làm cho nghèo đói được; dự bị sự
nuôi và hành động thuận thời, thì Trời không thể gieo bệnh tật cho được;
sửa đạo mà không trái với đạo, thì Trời không gây vạ cho người được. Cho
nên thủy hạn không có thể khiến cho người phải đói khát được, rét nóng
không thể khiến cho người ta đau ốm; yêu quái không làm hại được người.
Cái gốc bỏ mà sự dùng xa xỉ, thì Trời không thể làm cho giàu được; sự nuôi
sơ lược mà sự hành động ít, thì Trời không thể làm cho trọn vẹn được; trái
với đạo mà làm càn thì Trời cũng không thể làm cho tốt lành được, Cho nên
chưa có thủy hạn mà đã đói khổ, chưa có nóng lạnh mà đã ốm đau, chưa có
yêu quái mà đã bị điều hung ác. Cái thời với đời trị giống nhau, mà cái tai
vạ với đời trị thì khác nhau, không vì thế mà oán Trời, bởi cái đạo tự nhiên
là thế. Cho nên ai mà rõ sự phân cách của Trời và người, thì có thể gọi là
bậc chí nhân
至人.
“Không làm mà nên, không cầu mà được, gọi là cái chức vụ của Trời. Như
thế, đạo Trời tuy thâm viễn, nhưng bậc chí nhân không hề để ý lo nghĩ đến;
tuy cao đại nhưng không hề để ý suy xét đến; ấy gọi là không tranh cái chức
vụ của Trời. Trời có thời của Trời, đất có tài sản của đất, người có việc trị
của người, ấy gọi là có thể ngang với trời đất. Bỏ cái của mình có thể lấy
