thất vạn vật chi tình. Bách vương chi vô biến túc dĩ vi đạo quán; nhất phế
nhất khởi ứng chi dĩ quán, lý quán bất loạn, bất tri quán bất tri ứng biến
大
天而思之，孰與物畜而製才之？從天而頌之，孰與製天命而用之？望
時而待之，孰與應時而使之？因物而多之，孰與騁能而化之？思物而
物之，孰與理物而，勿失之也？願於物之所以生，孰與有物之所以
成？故錯人而思天，則失萬物之情。百王之無變足以為道貫。一廢一
起，應之以貫，理貫不亂。不知貫，不知應變: Tôn đại Trời mà mến
Trời, thì sao bằng để cho vật có súc tích nhiều, ta tài chế nó mà dùng? Theo
Trời mà ngợi khen Trời, thì sao bằng tài chế của mệnh Trời mà dùng? Mong
thời mà đợi thời đến, thì sao bằng ứng thời mà khiến? Nhân những vật đã
có sẵn mà làm cho nhiều ra, thì sao bằng dùng cái tài trí của mình mà hóa ra
cho nhiều? Nghĩ được vạn vật sẵn có mà dùng, thì sao bằng trị vạn vật cho
hợp lý, không để mất những vật ấy? Mong cho vạn vật sinh ra thì sao bằng
làm cho thành tựu các vật ấy? Cho nên bỏ người mà nghĩ đến Trời, thì sai
mất cái tính thật của vạn vật. Những cái không biến đổi của bách vương đủ
làm cái điều quán của đạo. Dù có lúc phế, lúc khởi, song bao giờ cũng có
điều quán ấy cái lý phải có điều quán thì mới không loạn, không biết cái
điều quán thì không biết ứng biến” (Thiên luận, XVII). Ý Tuân Tử nói rằng
vạn vật sinh ra tuy là do ở Trời, nhưng vạn vật thành tựu là do ở người, chứ
không phải ở Trời. Nếu ta lại bỏ việc người mà cứ mong ở Trời, thì thành ra
lao tâm khổ tứ mà vẫn không có ích gì.
Trời với vạn vật tuy có cái liên lạc sinh hóa, nhưng mỗi bên có một chức vụ
riêng. Vậy việc Trời và việc người không có quan hệ gì với nhau cả. Ta biết
như thế, thì dẫu có những điều quái lạ, ta cũng không lo sợ. “Sao sa, gỗ kêu,
người ta lấy làm sợ, ấy là tại lẽ gì? Không có lẽ gì cả. Đó là sự biến của trời,
đất, sự hóa của âm dương, sự ít khi có của loài vật. Ta chỉ nên lấy làm lạ mà
thôi, chứ sợ là không phải, Mặt trời, mặt trăng, có khi ăn lẫn nhau, mưa gió
không phải thời, các sao lạ xuất hiện ra, ấy là không đời nào không có.
Người trên sáng suốt mà việc chính trị hòa bình, thì dẫu trong đời có đủ các
điều ấy cũng không hại gì. Người trên mờ tối mà việc chính trị hiểm độc,
thì tuy trong đời không xảy điều lạ cả, cũng không có ích gì” (Thiên luận
XVII).
