II. TÂM LÝ HỌC
Tâm và đạo. Tuân Tử đã bác cái thuyết thiên nhân tương dữ và cho người
quân tử chỉ nên biết đạo người mà thôi, thì cái học của ông tất là phải chú
trọng ở việc người và sự trí thức của người. Vậy nên cái tâm lý học của ông
rất tinh tường.
Ông cho tâm là chủ tể cả vạn vật và vạn sự. Ngoài cái tâm ra thì không có
sự tri thức và hành động gì cả, mà dẫu có nữa, thì cũng không có ý nghĩa và
thống hệ thành ra cũng như không. “Tâm giả hình chi quân dã, nhi thần
minh chi chủ dã, xuất lệnh nhi vô sở thụ lệnh. Tự cấm dã, tự sử giả, tự đoạt
dã, tự thủ dã, tự hành dã, tự chỉ dã
心者形之君也，而神明之主也，出令
而無所受令。自禁也，自使也；自奪也，自取也；自行也，自止也:
Tâm là vua cái hình thể là chủ cái thần minh, ra lệnh mà không chịu lệnh ở
đâu cả. Tự cấm lấy, tự khiến lấy, tự cướp lấy, tự lấy lấy, tự làm lấy, tự thôi
lấy” (Giải tế, XXI). Bởi chưng tâm là chủ thì chỉ ra lệnh mà sai khiến bách
thể, chứ bách thể không sai khiến được. “Cho nên cái miệng thì có thể bắt
ép phải im không được nói, cái hình thể thì có thể bắt ép phải co lại, duỗi ra,
chứ cái tâm thì không bắt ép mà khiến đổi ý đi được. Cứ phải thì chịu, trái
thì bỏ” (Giải tế, XXI).
Tâm có cái năng lực tự chủ không có cái gì bắt buộc được. Nhưng có một
điều đáng lo là đối với ngoại vật, nếu tâm không có cái gì làm chuẩn đích
thì thường hay bị tế tắc, làm cho không thấy rõ cái chính, cái phải. Tâm đã
bị tế tắc ở chỗ nào, thì chỉ biết có chỗ ấy mà thôi, chứ không suốt được cái
lý lớn chung cả thiên hạ. Cho nên nói rằng: “Phàm nhân chi hoạn, tế ư nhất
khúc nhi ám ư đại lý
凡人之患，蔽於一曲而闇於大理: Phàm cái lo của
người ta là cái tế tắc ở một khúc mờ tối mất cái lý lớn” (Giải tế, XXII).
Hễ người ta thiên về cái gì, thì chỉ biết cái ấy là hay là phải mà thôi, chứ
không muốn nghe nói đến cái dở của cái ấy, hoặc là cái hay của cái khác
nữa. “Tư kỳ sở tích, duy khủng văn kỳ ác dã; ý kỳ sở tư, dĩ quan dị thuật,
duy khủng văn kỳ mỹ dã
私其所積，唯恐聞其惡也。倚其所私，以觀異
