hợp với người có đạo. Lấy cái tâm không cho đạo là phải, mà cùng với
người không có đạo bàn người có đạo, đó là gốc loạn vậy. Bởi sao mà biết
người có đạo? Rằng bởi cái tâm. Biết đạo rồi sau mới cho đạo là phải, cho
đạo là phải rồi sau mới giữ được đạo, để cấm cái trái đạo. Lấy cái tâm cho
đạo là phải mà đối với người ta, thì hợp với người có đạo, mà không hợp
với người không có đạo. Lấy cái tâm cho đạo là phải mà cùng với người có
đạo bàn cái trái đạo, đó là cốt yếu của sự trị. Cái tâm đã biết đạo, thì lo gì
không biết người có đạo? Vậy nên cái cốt yếu của sự trị là ở sự biết đạo”
(Giải tế, XXI).
Thể và dụng của tâm. Tuân Tử rất chú trọng về việc xét tâm lý, cho nên
ông phân tích cái thể và cái dụng của tâm để khiến người chưa đắc đạo tìm
được đạo. Ông nói: “Nhân hà dĩ tri đạo? Viết: tâm. Tâm hà dĩ tri? Viết: hư,
nhất nhi tĩnh. Tâm vị thường bất tàng dã, nhiên nhi hữu sở vị hư; tâm vị
thường bất lưỡng dã, nhiên nhi hữu sở vị nhất; tâm vị thường bất động dã,
nhiên nhi hữu sở vị tĩnh
人何以爲道?曰:心。心何以知?曰:虚壹而靜. 心
未嘗不藏也，然而有所謂虛。心未嘗不兩也，然而有所謂壹。心未嘗
不動也，然而有所謂靜: Người ta làm thế nào mà biết đạo? Rằng: Cái
tâm. Tâm là thế nào mà biết? Rằng: Hư, nhất và tĩnh. Tâm chưa từng không
chưa, thế mà có cái gọi là hư; tâm chưa từng không hai, thế mà có cái gọi là
nhất; tâm chưa từng không động, thế mà có cái gọi là tính” Giải tế, XXI).
Thế nào gọi là tâm hư? “Nhân sinh nhi hữu tri, tri nhi hữu chí. Chí dã giả
tàng dã, nhiên hữu sở vị hư: bất dĩ sở dĩ tàng, hại sở tương thụ, vị chi hư
人
生而有知知而有志。志也者臧也，然而有所谓虚; 不以所已臧，害所将
受谓之虚: Người sinh ra thì có cái biết, biết thì có cái nhớ. Nhớ là chứa
vậy. Thế mà có cái gọi là hư, là vì không lấy cái đã chứa mà hại cái sắp chịu
chứa, cho nên gọi là hư” (Giải tế, XXI). Tâm chứa hết cả các thứ cảm giác.
Nhưng cái chứa của tâm không như cái chứa của cái kho. Cái kho hễ chứa
đầy rồi không chứa được nữa, chứ cái tâm thì đã chứa cái nọ lại chứa được
cái kia, không bao giờ hết. Bởi thế lúc nào cũng có cái chứa mà vẫn là hư
không vậy. Người mà có cái tâm hư không như thế, hễ thấy điều thiện, thì
lúc nào cũng theo được, không bị ứ trệ gì cả.
