NHO GIÁO - Trang 233

vật không làm nghiêng lệch được, thì dù định được điều phải, trái, quyết
được việc hiềm nghi. Nếu để một vật nhỏ quyến rũ, làm cho cái ngay chính
ở ngoài thay đổi đi, cái tâm ở trong nghiêng lệch đi, thì dù đến cái lý thô
thiển cũng không quyết được” (Giải tế, XXI).
Vậy bao nhiêu những điều sai lầm đều do ở cái tâm không định mà ra, cho
nên kẻ học giả phải biết tĩnh tư, biết chuyên nhất để có cái định. “Phàm xem
xét vạn vật mà có nghi ngờ, trong tâm không định, thì không biết rõ những
vật ở ngoài. Cái trí lự của ta không biết rõ, thì chưa thể định được cái phải
và cái không phải. Người đi, lúc mờ mờ tối, trông thấy hòn đá, cho là con
hổ nằm, thấy đám cây trong rừng cho là có người đi sau: cái tối mờ che mất
cái sáng vậy. Người say rượu nhẩy qua cái ngòi một trăm bước, cho nhẩy
qua cái rãnh không đầy một bước; cúi xuống mà đi ra của thành, cho là của
thành nhỏ như cái của buồng, rượu làm loạn cái tinh thần vậy. Bịt mắt mà
nhìn, thì trông một cái hóa hai, bịt tai mà nghe, thì nghe ù ù hết cả: cái thế
làm loạn tai, mắt vậy. Đứng trên núi trông con trâu, thấy nhỏ như con dê,
nếu đi tìm bắt dê, thì cũng không xuống mà giắt được: cái xa che cái lớn
vậy. Đứng dưới núi trông cây cao mười trương ở trên núi thấy như chiếc
đũa, nếu đi tìm chiếc đũa thì cũng không trèo lên mà bẻ được: cái cao che
cái dài vậy. Nước động thì bóng rung, người ta không định rõ cái đẹp, cái
xấu, là vì thế nước sâu vậy. Người lòa trông không thấy sao trên trời, không
thể nói là có hay không, là vì cái sáng của con mắt làm cho sai lầm. Nếu có
người lấy những lúc ấy mà định các vật, thì là người ngu ở đời vậy. Kẻ ngu
kia định vật là lấy cái ngờ mà quyết cái ngờ, thì cái quyết ấy chắc không
chính đáng. Đã không chính đáng thì sao cho khỏi sai lầm được” (Giải tế,
XXIX).
Vì ngoại vật làm nhiễu loạn ngũ quan cho nên cái tâm không biết rõ các vật,
bởi thế mới sinh ra sự sai lầm. Cái tri thức của người ta dễ sai lầm như thế,
cho nên kẻ học giả phải cần có cái để làm tiêu chuẩn mà theo. “Phàm cái
mà lấy để biết cái tính của người là cái có thể lấy để biết được cái lý của
vật. Lấy cái để biết cái tính của người, tìm cái khả dĩ biết cái lý của vật, mà
không có cái ngờ để ngăn lại, thì suốt đời già tuổi cũng không biết hết được.
Dù có suốt được lý đến vạn ức nữa, cũng không suốt khắp cả được sự biến