Sự giáo dục của Tuân Tử là cần phải có thầy và có phép để uốn nắn cái tính
người ta, mà cái hiệu quả là cốt ở tích tập, nghĩa là phải học tập nhiều thì
mới hay được.
Học. Tuân Tử cho sự học là rất cần cho người ta. Có học mới nên người
ngay lành được, cho nên nói: “Nhân chi ư văn học dã, do ngọc chi ư trác
ma dã
人之於文學也，猶玉之於琢磨也: Người ta đối với văn học cũng
như hòn ngọc đối với sự mài giũa” (Đại lược, XXVII). Song học thì phải thế
nào? Học phải theo cái khuôn phép của thánh hiền mà luyện tập lấy mình.
Tuân Tử nói: “Học không phải theo cái của mình có (học bất khả dĩ kỷ
學不
可以己). Màu xanh lấy ở màu chàm ra mà hơn màu chàm; váng đông bởi
nước thành ra mà lạnh hơn nước. Cây gỗ lúc thẳng theo đúng cái dây, đem
uốn làm bánh xe, thì cái cong theo đúng cái thước tròn, dù có đem phơi ra
cũng không thẳng lại được nữa, vì cái uốn khiến ra như thế, Cho nên cây gỗ
theo dây thì thẳng, loài kim đã mài là sắc, người quân tử học rộng mà một
ngày ba lần xét lại mình, thì biết rõ mà làm việc không lầm vậy” (Khuyến
học, I). Ông cho sự học của người ta là cốt làm cho mất cái ác của mình đi
để thành ra thiện. Làm được như thế là nhờ có cái ngoài giúp vào mới công
hiệu; chứ cứ lấy cái của mình có sẵn thì không bao giờ lên được. “Quân tử
sinh phi dị giả, thiện giả ư vật dã
君子生非異也，善者於物也: Người
quân tử không phải là sinh ra khác người ta, vì khéo mượn cái vật ở ngoài
vậy” (Khuyến học, I). Mượn cái ngoài để học tập mãi mãi lâu ngày ắt là
thành công. “Không góp từng nửa bước, không đi đến nghìn dặm được,
không góp những ngôi nhỏ, không nên được sông lớn, bể cả. Thành công là
ở sự làm luôn luôn mà không bỏ. Khắc chạm mà bỏ thì dẫu gỗ mục cũng
không đục được” (Khuyến học, I). Vậỵ sự học của người ta phải chuyên
nhất thì rồi mới rèn đúc ra được cái nhân cách tôn quý.
Cái học của người quân tử không phải là cái học ở của miệng, phải học cho
hóa cả cái tâm thần, biến cả cái bản tính xấu của mình, khiến cho sự ngôn
ngữ, việc hành động đều có thể làm khuôn, làm phép cho người ta theo
được. Cái học ấy khác với cái học của tiểu nhân chỉ vụ lấy sự tai nghe,
miệng nói mà thôi, chứ không có ích gì cho tâm thần. Cho nên nói: “Quân
tử chi học dã, nhập hồ nhĩ, trứ hồ tâm, bố hồ tứ thể, hình hồ động, tĩnh.
