nói với việc làm như nhau, không sai lầm một hào một ly nào. Học đến làm
được mới thôi. Không có đạo nào khác nữa” (Nho hiệu, VIII). Tuân Tử cho
cái biết có làm được, mới thật là biết, về sau đến đời nhà Minh, có cái
thuyết “Tri hành hợp nhất
知行合一” của Vương Dương Minh thật là khởi
phát từ đó vậy.
Tuân Tử cho sự học có đầu có cuối. Học cho đến bậc người hoàn toàn, cho
hết đời mới thôi. “Sự học khởi đầu ở đâu, cuối cùng ở đâu? Rằng: Cái thuật
thì khởi đầu đọc các kinh, cuối cùng thì đọc lễ; cái nghĩa thì khởi đầu làm
người học trò, cuối cùng làm bậc thánh nhân. Lòng thành thực tích được
nhiều, việc làm lâu thì mới thấu tới cái học. Học đến chết thì sau mới thôi.
Cho nên cái thuật học thì có cùng, mà cái nghĩa sự học thì không có giây
phút nào bỏ được. Làm điều ấy là người, bỏ điều ấy là cầm thú vậy”
(Khuyến học, I).
Sĩ và quân tử. Đã là người đi học, tức là kẻ sĩ, thì phải có tư cách kẻ sĩ, và
phải biết cái đức hạnh của người quân tử là thế nào. Kẻ sĩ phải lo sửa mình
cho ngay chính, chứ không cần phải theo thói thường. “Phù sĩ dục độc tu kỳ
thân, bất dĩ đắc tội vu tị tục chi nhân dã
夫士慾獨修其身，不以得罪于此
俗之人也: Kẻ học trò muốn một mình sửa lấy một mình, không lo có tội
với người thường tục” (Tu thân, II). Kẻ sĩ cũng có năm bảy kẻ sĩ: Có kẻ
thông sĩ, có kẻ công sĩ, có kẻ trực sĩ, có kẻ xác sĩ, có kẻ tiểu nhân. Trên thì
có thể làm cho tôn trọng bậc quân vương, dưới thì có thể yên dân, vật đến
thì tiếp ứng được, sự dấy lên thì biện luận được, như thế là bậc thông sĩ
通
士. Không theo kẻ dưới mà làm tối bậc trên, không đồng ý với bậc trên mà
ghen ghét kẻ dưới, lấy cái trung mà phân tranh, không lấy cái tư mà hại cái
trung, như thế gọi là bậc công sĩ
公士. Cái hay của mình dẫu bậc trên không
biết, cũng không oán giận mà là trái đấng quân vương; cái dở của mình, dẫu
bậc trên không biết, cũng không nhận cái thưởng, không khoe cái hay của
mình, không che cái dở của mình, cứ lấy tình thật mà làm hết cái lòng trung
trực, như thế gọi là kẻ trực sĩ
直士. Lời nói ngày thường là phải tin, việc
làm ngày thường là phải cẩn thận, sợ theo cái lưu tục mà cũng không dám
riêng một mình làm quá ra là người quân tử, như thế là kẻ xác sĩ
确士. Nói
không thường tin, làm không thường chính, chỉ biết có lợi mà thôi, hễ có lợi
