là khuynh hướng theo, như thế là kẻ tiểu nhân
小人” (Bất cấu, III). Kẻ sĩ
dẫu thế nào cũng không bỏ nghĩa mà theo lợi. “Thân lao nhi tâm an, vi chi;
lợi thiểu nhi nghĩa đa, vi chi; sự loạn quân nhi thông, bất như sự cùng quân
nhi thuận yên
身勞而心安，爲之；利少而義多，為之；事亂君而通，
不如事窮君而順焉: Mình khó nhọc mà bụng yên, thì cứ làm; lợi ít mà
nghĩa nhiều, thì cứ làm; thờ ông loạn quân mà thông đạt, không bằng thờ
ông cùng quân mà thuận hành cái đạo” (Tu thân, II). Kẻ sĩ và người quân tử
thì lúc nào cũng lo sửa đạo, chứ không lo cái nghèo đói. “Sĩ quân tử bất vị
bần cùng đãi hồ đạo
士君子不謂貧窮怠乎道: Kẻ sĩ và người quân tử
không vì nghèo cùng mà lười bỏ cái đạo” (Tu thân, II).
Người quân tử và kẻ tiểu nhân khác nhau là thế nào? “Quân tử dịch vật, tiểu
nhân dịch ư vật
君子易物，小人易於物: Người quân tử dịch sử các vật, kẻ
tiểu nhân để các vật dịch sử mình” (Tu thân, II). Người đã để ngoại vật dịch
sử được, thì thành ra mất tự chủ và chỉ làm nô lệ ngoại vật. “Quân tử đại
tâm tắc thiên nhi đạo, tiểu tâm tắc úy nghĩa nhi tiết…Tiểu nhân tắc bất
nhiên, đại tâm tắc mạn nhi bạo, tiểu tâm tắc dâm nhi khuynh
君子大心則
天而道，小心則畏義而節…小人則不然大心則慢而暴，小心則流淫而
傾: Người quân tử mở rộng cái tâm ra thì hợp với Trời mà thuận đạo, thu
cái tâm nhỏ lại thì lo sợ điều nghĩa mà có tiết độ... Kẻ tiểu nhân thì không
thế, mở rộng cái tâm ra thì ngạo mạn mà bạo ngược, thu nhỏ cái tâm lại thì
dâm đãng mà nghiêng lệch” (Bất cấu, III). TuânTử nói: “Phàm người ta có
một cái như nhau, là đói thì muốn ăn, rét thì muốn ấm, nhọc thì muốn nghỉ,
thích cái lợi mà ghét cái hại, ấy là cái mà người ta ai sinh ra cũng có cả”
(Vinh nhục, IV). Nhưng chỉ khác nhau có cái đạo lý. Hễ người ta biết ăn ở
cho phải đạo lý là quân tử, mà ăn ở trái với đạo lý là tiểu nhân, cho nên nói:
“Tài, tính, trí, năng, quân tử tiểu nhân nhất dã. Hiếu vinh, ố nhục, hiếu lợi,
ố hại, thị quân tử tiểu nhân chi sở đồng dã, nhược kỳ sở dĩ cầu chi chi đạo
tắc dị hỹ
材性知能，君子小人一也。好榮惡辱，好利惡害，是君子小
人之所衕也若其所以求之之道則異矣: Cái bản năng, cái tính, cái khôn,
cái giỏi, thì quân tử tiểu nhân cùng là một cả. Muốn cái vinh, ghét cái nhục,
muốn cái lợi, ghét cái hại, ấy là quân tử và tiểu nhân giống như nhau cả, chỉ
