mình; có thể làm cho mình khả dùng được, không thể khiến người ta tất
phải dùng mình”. (Quân tử năng vi khả quý, bất năng sử nhân tất quý kỷ;
năng vi khả tín, bất năng sử nhân tất tín kỷ; năng vi khả dụng, bất năng sử
nhân tất dụng kỷ
君子能爲可貴，不能使人必貴己；能爲可信，不能使
人必信己；能爲可用，不能使人必用己). Cho nên người quân tử thẹn
không sửa mình, không thẹn vì người ta làm ô uế mình, thẹn không tin
mình được, không thẹn vì người ta không tin mình; thẹn mình không giỏi,
không thẹn vì người ta không dùng mình. Thế mới không bị lời khen quyến
dụ, không sợ lời chê bai, cứ theo đạo mà đi, đoan nhiên giữ mình cho ngay
chính, không để ngoại vật làm nghiêng lệch. Thế gọi là thật quân tử (Phi
thập nhị tử, VIX).
Người quân tử sở dĩ hơn người là lúc nào cũng biết theo cái công nghĩa mà
không theo cái tư dục. “Quân tử chi năng dĩ công nghĩa thắng tư dục dã
君
子之能，以公義勝私慾也: Người quân tử có thể lấy công nghĩa mà thắng
được cái tư dục vậy” (Tu thân, II), còn việc cùng hay thông là cái mệnh, nếu
ta biết “lạc thiên tri mệnh
樂天知命” thì dẫu có khốn cùng thế nào, trong
lòng cũng vui làm việc đạo nghĩa.
Làm người quân tử thường chỉ được sướng ở trong bụng, chứ không phải là
bao giờ cũng phú quý, vinh hoa. Những người trung nghĩa xưa nay đã mấy
ai được thỏa chí bao giờ? Tuân Tử dẫn lời Khổng Tử nói với thầy Tử Lộ mà
thích rõ cái cảnh ngộ của người quân tử: “Phù ngộ, bất ngộ giả, thời dã;
hiền, bất tiếu giả, tài dã; quân tử bác học thâm mưu, bát ngộ thời giả đa hỹ
夫遇不遇者，時也；賢不肖者，材也；君子博學深謀，不遇時者多矣:
Gặp hay không gặp là thời. Giỏi hay không giỏi là cái bản năng. Người
quân tử học rộng mưu sâu, mà không gặp thời, nhiều lắm vậy” (Hữu tọa,
XXVIII). Vậy người đi học là cốt gây lấy nhân cách cho được tự quý, tự cao,
còn cái cảnh ngộ bề ngoài, thì được phận nào hay phận ấy, không nên lấy
việc ấy làm quan ngại. Người quân tử chỉ cốt lúc nào cũng lo sửa mình và
phải làm những điều nhân, nghĩa, trí, dũng, trung hiếu, để cho trọn cái danh
nghĩa làm người ở đời. Người tiểu nhân thì không thế, trong bụng giả dối
mà chỉ cầu lấy được danh vọng ở ngoài. “Tiểu nhân bất thành ư nội, nhi cầu
chi ư ngoại
小人不誠於内，而求於外: Kẻ tiểu nhân không thành thực ở
