làm con, chưa nên theo mà đã theo là không hợp đạo trung. Biết rõ cái
nghĩa đáng theo và không đáng theo mà lại hết sức cung kính, trung tín,
đoan xác, rồi cứ cẩn thận mà làm, thế gọi là đạo hiếu vậy” (Tử đạo, XXIX).
Người học giả phải biết rõ những điều phải, trái. Dẫu cái đức tốt thế nào mà
mình không biết dùng cho hợp đạo lý thì cũng thành ra dở. Người quân tử
sở dĩ khác kẻ tiểu nhân chỉ có sự biện biệt rõ cái đáng làm và không đáng
làm đó mà thôi.
Lễ nhạc. Hậu nho thường cho cái học của Tuân Tử thiên về mặt thượng lễ.
Mới nghe tưởng là lời ấy không được đúng, vì Nho giáo bao giờ cũng lấy lễ
nhạc làm trọng chứ không riêng gì cái học của Tuân Tử. Song xét ra thì lời
phê bình ấy cũng không phải là lầm hẳn, vì chưng Tuân Tử đã xướng lên
cái thuyết tính ác, thì tất là về đường giáo dục phải dùng lễ nghĩa để kiểu
sức cái bản tính và dùng âm nhạc để hàm dưỡng cái tình dục của người ta.
Tuân Tử lại quá thiên về mặt dùng lễ nghĩa. Ông nói: “Lễ giả nhân đạo chi
cực dã
禮者人道之極也: Lễ là cái cùng cực của đạo người vậy” (Lễ luận,
XIX). Tu thân, trị quốc, việc gì ông cũng lấy hai chữ long lễ
隆禮 làm đầu.
Bởi vậy cái học của ông thành ra một mối cực đoan trái với cái học của
Khổng Tử.
Lễ. Tuân Tử cho lễ là bởi người quân tử đặt ra để điều lý vạn sự và giữ cái
mối trị trong thiên hạ, cho nên nói rằng: “Thiên địa giả, sinh chi thỉ dã; lễ
nghĩa giả, trị chi thỉ dã; quân tử giả, lễ nghĩa chi thỉ dã
天地者，生之始
也；禮義者，治之始也；君子者，禮義之始也: Trời đất là cái đầu sự
sinh, lễ nghĩa là cái đầu sự trị, quân tử là cái đầu lễ nghĩa” (Vương chế, IX).
Chữ thỉ ở đây tức là cái gốc vậy. Người quân tử chế ra lễ nghĩa để làm cho
trên có vua, có thầy, dưới có cha, có con, lập thành cái gốc lớn của thiên hạ.
Nếu không có cái gốc lớn ấy thì thành ra loạn.
Tại làm sao mà có lễ? “Người sinh ra là có lòng muốn, muốn mà không
được thì không thể không tìm, tìm mà không có chừng mực, giới hạn, thì
không thể không tranh. Tranh thì loạn, loạn thì khôn cùng. Tiên vương ghét
cái loạn, cho nên chế lễ nghĩa để phân ra trật tự, để nuôi cái muốn của
người ta, cấp cái tìm của người ta, khiến cái muốn không đến cùng kiệt các
vật, các vật không làm cùng kiệt cái muốn; các vật với cái muốn phù trì lẫn
