NHO GIÁO - Trang 283

dụ: một điều theo lẽ tự nhiên là phải, nhưng vì lòng ghét rồi lấy lý trí mà
viện ra các lẽ cho là trái được; hoặc một điều trái thật, nhưng vì lòng yêu,
rồi lấy lý trí mà viện ra các lẽ để cho là phải được. Cái lý trí của người ta dễ
uốn như thế, thì lấy gì làm chắc? Vậy nếu bỏ cái tâm sáng suốt, mà chỉ theo
cái lý trí không chắc chắn thì thường hay có nhiều sự sai lầm mà không
biết.
Những chân lý ở đời ví như các con đường đi trong rừng rậm. Người có
trực giác sáng rõ tự hồ người bay bổng lên trên cao, trông xuống thấy rõ các
con đường đi ngang, đi dọc. Người theo lý trí thì hình như người len lỏi
theo một con đường, đi đường nào chỉ biết đường ấy, còn ở bên cạnh có
những đường nào khác nữa không biết. Hoặc có biết thì cũng không biết hết
cả mọi đường, ấy hai lối khác nhau là thế, mỗi lối có cái sở trường và cái sở
đoản, kẻ học giả nên tế nhận để biết cho rõ.
Hàn Phi học theo Tuân Tử dùng lý trí mà suy luận cho đến cùng, tất phải
thiên về mặt hình pháp và mặt công dụng, kết quả là thành cái chế độ
chuyên chế độc tôn. Nguyên cái học của Tuân Tử đã có nhiều điều xa cái
tông chỉ của Khổng giáo, đến Hàn Phi thì trái hẳn cái tông chỉ ấy.
Khổng giáo lấy những bậc thánh hiền đời cổ làm tiêu chuẩn là cốt dạy
người ta biết dùng những điều nhân nghĩa để tùy thời mà ứng dụng cho hợp
thời và thuận lý, chứ có phải là bảo nên theo cho đúng những sự nghiệp của
thánh hiền đã làm đâu. Hàn Phi không hiểu lẽ ấy, cho nên mới nói ở thiên
Ngũ đồ rằng: “Đời thượng cổ, người ít, cầm thú nhiều, thánh nhân chụm
cây làm tổ để tránh các loài thú dữ làm hại; người ta ăn trái cây cùng các
loài sống sít hôi tanh, thánh nhân dùi gỗ lấy lửa để nấu chín mà ăn cho khỏi
bệnh tật. Đời trung cổ nước lụt mênh mông, ông Cổn, ông Vũ khơi ngòi cho
nước chảy. Đời cận cổ vua Kiệt, vua Trụ tàn bạo, vua Thang, vua Vũ phải
chinh phạt. Nay nếu có người chụm cây làm tổ, dùi gỗ lấy lửa ở đời nhà Hạ,
thì tất bị ông Cổn, ông Vũ cười; nếu có người khơi ngòi cho nước chảy ở
đời nhà Ân, nhà Chu, thì tất bị vua Thang, vua Vũ cười. Vậy nay có người
cho đạo vua Nghiêu, vua Thuấn, vua Vũ, vua Thang, vua Vũ là hay ở
đương thời, tất là bị bậc thánh đời nay cười. Ấy là bậc thánh nhân không vụ