Tần lại thành những hà pháp gớm ghê, rất thiệt hại cho sự học vấn và sự
tiến hóa của nhân quần.
Xem sách Hàn Phi tử thì biết Nho học đến cuối đời Chiến Quốc đã suy lắm
rồi. Cảc học giả chỉ giữ cái lối thủ cựu, hơi có việc gì mới lạ thì lấy chuyện
thánh hiền đời cổ ra mà bài bác, chứ không hiểu cái tinh thần của đạo thánh
hiền cần phải tùy thời mà tiến thủ. Bải vậy mới gây thành cái vạ đốt sách và
chôn nho ở đời nhà Tần.
Sự đốt sách và chôn nho. Hàn Phi sang sứ nước Tần rồi bị giam và chết ở
trong ngục, vào năm 233 trước Tây lịch kỷ nguyên. Cách ba năm sau là 230
nhà Tần lấy nước Hàn, năm 228 lấy nước Triệu, năm 225 lấy nước Ngụy,
năm 223 lấy nước Sở, năm 222 lấy nước Yên, năm 221 lấy nước Tề. Từ
năm 221 trở đi, nhà Tần nhất thống cả thiên hạ, bỏ chế độ phong kiến và đặt
ra quận huyện, lập thành một đế quốc trung ương tập quyền rất mạnh.
Vua Thỉ Hoàng nhà Tần bỏ hết chế độ cũ, lập thành chính thể mới; lấy hình
pháp mà trị thiên hạ. Đời nhà Tần thuở ấy có 70 người bác sĩ, số nhiều là
những kẻ du khách và biện sĩ ở các nước chư hầu đến. Năm 213 trước Tây
lịch, có bác sĩ là Thuẩn du Việt tâu rằng: “Nhà Ân, nhà Chu làm vua hơn
một nghìn năm, phong cho con em và công thần để làm vây cánh. Nay bệ
hạ gồm có bốn bể, mà con em không có chức tước gì cả, nhỡ có kẻ làm tôi
như bọn Điền Hằng và Lục Khanh
thì lấy ai mà cứu. Việc làm không theo
cổ mà lâu dài được, là chưa thấy bao giờ”. Vua Thỉ Hoàng giao cho quần
thần hội nghị. Thừa tướng là Lý Tư tâu: “Năm đời đế không trở lại, ba đời
vương không bắt chước nhau, thế mà vẫn trị được thiên hạ, không phải đời
nọ trái khác đời kia, chỉ vì thời biến khác nhau vậy. Nay bệ hạ mở nghiệp
lớn, dựng công muôn đời, vốn không phải là kẻ ngu nho dám biết, thế mà
ngươi Việt nói những việc đời Tam đại thì sao đủ theo được. Vừa rồi các
nước chư hầu tranh nhau, hận với những kẻ có học. Nay thiên hạ đã định
rồi, pháp luật tự một chỗ mà ra, trăm họ ai làm ăn thì cố sức cày ruộng, ai
theo nghề sĩ thì học tập pháp lệnh và hình cấm. Nay chư sinh không theo
đời bây giờ, mà cứ bắt chước đời xưa, để chê đương thế, làm hoặc loạn bọn
dân ngu. Tôi, thừa tướng, tên là Tư, dám liều chết nói để nhà vua biết: thuở
