NHO GIÁO - Trang 309

trạng, cốt xét thực lấy người hiền năng là hơn, lượng tài mà trao cho quan
chức, chọn người có đức mà định ngôi thứ, thế thì liêm sỉ khác đường, hiền
phủ không lẫn lộn vậy”.
Vũ Đế lại ra bài sách thứ ba, Đổng Trọng Thư làm bài đối sách, đại lược nói
rằng:
'Tôi nghe: Trời là tổ của muôn vật, cho nên che chở bao bọc khắp mọi nơi,
thánh vương bắt chước Trời mà lập đạo, cũng phổ ái mà không thiên tư.
Mùa xuân là mùa sinh muôn vật của Trời, lòng nhân là lòng yêu muôn vật
của vua; mùa hạ là mùa trưởng thành muôn vật của Trời, đức là nuôi muôn
vật của vua; sương lạnh là Trời dùng để túc sái muôn vật, hình phạt là vua
dùng để trừng phạt muôn dân. Xem thế thì cái trưng triệu của Trời và người
là cái đạo của cổ kim vậy. Lệnh Trời gọi là mệnh, mệnh không phải thánh
nhân thì không thi hành được; chất phác gọi là tính, tính không phải có giáo
hóa thì không nên; nhân dục gọi là tình, tình không phải có chế độ, không
tiết chế được. Cho nên đấng vương giả nên cẩn thận noi ý Trời để thuận
mệnh, dưới chăm dạy dân để nên tính hay; chính cái thích nghi của pháp độ,
biết cái thứ tự của trên dưới để phòng nhân dục. Sửa được ba điều ấy thì cái
đại bản cất lên vậy. Người ta chịu mệnh của Trời vốn siêu nhiên hơn các
loài sinh, cho nên Khổng Tử nói rằng: “Tính của trời đất, người quý hơn
cả”. Người có hiểu rõ thiên tính, biết tự mình quý hơn muôn vật rồi mới
biết nhân nghĩa, biết nhân nghĩa rồi mới biết trọng lễ tiết, trọng lễ tiết rồi
mới ăn ở theo điều thiện, ăn ở theo điều thiện rồi mới vui theo lễ nhạc, vui
theo lễ nhạc rồi mới gọi được là quân tử.
“Tôi lại nghe: góp ít thành nhiều, chứa nhỏ nên lớn, cho nên thánh nhân đều
theo cái tối đến cái sáng, từ cái mờ đến cái rõ. Lời nói bởi mình nói ra,
không thể dấu được; việc làm bởi mình làm ra, không thể che được. Ngôn
hành quan hệ một phần lớn ở trong việc trị, người quân tử có thể lấy ngôn
hành mà làm chuyển động cả trời đất vậy. Cho nên góp hết cái nhỏ là lớn,
cẩn thận chỗ vi tế là rõ rệt; chứa cái thiện ở thân, cũng như người mỗi ngày
một lớn dần mà không biết; chứa cái ác ở thân, cũng như lửa đốt hao dầu
mà không trông thấy. Vì thế mà nhà Đường, nhà Ngu sở dĩ được lệnh danh,
vua Kiệt, vua Trụ sở dĩ làm cho người ta run sợ vậy. Phàm cái gì có thể làm