bá. Về sau Phạm Lãi bỏ đi, Văn Chủng thì chết, quả nhân cho Việt Vương
Câu Tiễn, Văn Chủng và Phạm Lãi là ba người nhân, ý ông thế nào?” Đổng
Trọng Thư thưa rằng: “Ngày xưa vua nước Lỗ hỏi Liễu Hạ Hưệ về việc
đánh nước Tề. Liễu Hạ Huệ nói: Không nên. Đến lúc lui ra, mặt có sắc
buồn, nói rằng: “Ta nghe: Mưu việc đi đánh nước người, không hỏi đến
người nhân, sao lại đem việc đấy hỏi ta”. Mới hỏi đến, mà đã lấy làm thẹn,
huống chi lại cùng làm điều giả dối để đánh nước Ngô hay sao? Như thế thì
một người nhân, nước Việt cũng không có, sao lại có ba người nhân được.
Phàm người nhân thì chính điều nghĩa chẳng mưu điều lợi, sáng cái đạo
chẳng kể cái công (Phù nhân nhân giả, chính kỳ nghị bất mưu kỳ lợi, minh
kỳ đạo bất kế kỳ công
夫仁人者，正其議不謀其利，明其道不計其功
làm sự vô vi mà tập tục hóa khắp cả, thì mới gọi là bậc nhân, bậc thánh vậy.
Bậc Tam Vương là thế. Cái nghĩa Kinh Xuân Thu là quý điều nghĩa, khinh
điều dối. Dối người mà được, tuy có công, bậc quân tử không làm vậy. Cho
nên theo cái học của đức Trọng Ni, đứa học trò bé nhỏ nói đến năm đời Bá
là lấy làm thẹn, vì những điều ấy dùng cái trá lực mà thành công, làm việc
cẩu thả mà thôi, bởi vậy không xứng ở của bậc đại quân tử”.
Hậu nho truyền tụng câu “Chính kỳ nghị bất mưu kỳ lợi, mình kỳ đạo bất kế
kỳ công”, cho là rất có giá trị. Song phải biết rằng Đổng Trọng Thư không
có ý bảo người ta không cần đến cái lợi mới nuôi được thân, nhưng phải để
cái nghĩa lên trên cái lợi. Ông nói rằng: “Trời sinh ra người, khiến người
sống ở cái nghĩa và cái lợi. Lợi để nuôi thân thể, nghĩa để nuôi cái tâm. Tâm
không có nghĩa, không thể vui được; thân thể không có lợi, không thể yên
được. Nghĩa là cái nuôi của tâm, lợi là làm cái nuôi của thân thể. Thân thể
không có gì quý bằng cái tâm, cho nên cái nuôi không gì quý bằng cái
nghĩa. Cái nghĩa nuôi người ta sống, lớn hơn cái lợi. Sao mà biết? Nay có
người lấy cái nghĩa làm lớn hơn, mà rất không có chút lợi nào cả, tuy bần
và tiện cũng còn cho việc làm của mình là vinh mà lấy làm thích và vui về
sự sống... Có người chỉ để bụng vào việc lợi mà không có chút nghĩa nào,
tuy giàu và sang, thì cũng thẹn nhục về điều làm ác lớn. Cái ác mà sâu, thì
cái họa hoạn nặng, nếu không chết ngay, thì cái tội cũng quanh quẩn bên
