Lục Tượng Sơn đều khen ngợi, cho cái học của ông có chỗ thực dụng hơn
Tuân Tử đời Chiến Quốc, Dương Hùng đời Hán và Hàn Dũ đời Đường vậy.
HÀN DŨ
Hàn Dũ
韓愈 tự là Thoái Chi 退之, người đất Nam Dương, thuộc tỉnh Hà
Nam ngày nay. Ông sinh vào năm Đại Lịch thứ ba (768) đời vua Đại Tông
nhà Đường. Thuở ông lên 8 đã đọc được các sách, đến khi lớn lên thông
hiểu hết các Kinh, Truyện và bách gia. Năm Trinh Nguyên thứ 8 (792) đời
vua Đức Tông đời Đường, ông mới có 25 tuổi đã thì đỗ tiến sĩ, ra làm chức
giám sát ngự sử.
Ông là người phẩm hạnh kiên chính, nói thẳng không sợ ai, cho nên làm
quan thường hay bị giáng truất. Sau ông làm đến chức lại bộ thị lang thì
mất. Thọ được 58 tuổi.
Tính và tình. Hàn Dũ là một nhà văn chương trác tuyệt, chứ không phải là
kẻ học giả tinh thâm. Văn của ông làm rất nhiều, rất hay và làm theo lối cổ
văn, không hề có đạo tập tiền nhân câu nào. Ông nhân làm văn mà thấy đạo,
rồi lấy nghĩa câu: “Triêu văn đạo, tịch tử khả hỹ
朝聞道，夕死可矣” làm
chỗ sở đắc của mình.
Cái học của ông rút lại là chỉ bàn về tính và tình, cùng là nói về cái đạo thực
hành của Nho giáo. Ông nói ở thiên Nguyên tính
原性 rằng: “Tính là cùng
với sự sinh mà có, tình là tiếp với vật mà có. Tính có ba phẩm là: thượng,
trung, hạ. Thượng phẩm là chỉ thiện mà thôi; trung phẩm là có thể đem đến
thượng phẩm hay là hạ phẩm được; hạ phẩm là chỉ có ác mà thôi. Tính chia
ra làm năm là: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Đối với năm tính ấy, bậc thượng
phẩm chủ ở một tính mà thi hành ra cả bốn tính; bậc trung phẩm thì thiếu
mất một tính, mà cái thiếu ấy lây đến cả bốn tính; bậc hạ phẩm thì phản lại
với một tính mà trái cả với bốn tính. Tình cũng có ba phẩm là thượng,
trung, hạ và chia ra làm bảy tình là hỉ, nộ, ai, cụ, ái, ố, dục. Đối với bảy tình
ấy, bậc thượng phẩm, hễ động thì lấy đạo trung làm cốt; bậc trung phẩm có
cái thậm quá, có cái không có, song vẫn phải cầu cho hợp với đạo trung;
