THIÊN XVI. LÝ HỌC
Xét về đường học vấn, thì Nho giáo đời Hán và đời Đường chỉ chú trọng ở
cái học công truyền, nói về mặt chính trị và luân lý mà thôi. Còn cái học
tâm truyền nói về đạo lý cao xa, thì các học giả không ai lưu tâm mà nghiên
cứu đến chỗ uyên thâm. Bởi vậy, cái trình độ triết học của Nho giáo vẫn
kém cái học thuyết của Lão giáo và Phật giáo.
Lăo giáo và Phật giáo tuy về đường thực tế có nhiều điều mê hoặc, nhưng
về đường lý thuyết thì có lắm cái tư tưởng rất cao xa, cho nên những người
đĩnh đạt thường hay khuynh hướng về những học thuyết ấy. Lão giáo đã
thịnh ở đời Tam Quốc, Lục Triều, và trải qua đời Đường sang đến đời Tống
vẫn còn có thế lực. Phật giáo thì đã thịnh từ đời Lục Triều, rồi đến đời
Đường, lại thịnh hơn và có những phái đại thặng như Thiền Tông
禪宗,
Hoa Nghiêm Tông
花嚴宗, Thiên Thai Tông 天台宗, đều bàn về cái lý
thiên địa vạn vật nhất thể, có lắm điều rất huyền diệu, học giả trong nước
nhiều người rất lấy làm tôn sùng. Trong khi ấy Nho giáo cứ bo bo giữ cái
thái độ tầm thường, bao nhiêu tư tưởng chỉ là là ở trên mặt đất, bó buộc
người ta trong cái khuôn phép chật hẹp. Theo cái lý đương nhiên, thì vật
cùng tắc biến, tất là phải có cái phản động lực, bắt Nho giáo phải vượt qua
khỏi cái khu vực nhỏ hẹp mà xưa nay đã từng quen, để đem mình bay bổng
lên cõi lý tưởng mà ngắm cảnh biến hóa của vũ trụ và xem cuộc xoay vần
của trời đất.
Cái phản động lực ấy không phải là đến đời Tống mới bắt đầu có, nguyên
cái mầm đã khởi từ khi Dương Hùng, ở cuối đời Tây Hán, làm sách Thái
Huyền nói về đạo huyền, sau lại có Vương Thông ở đời Tùy cũng muốn
đem cái phần cao diệu của thánh hiền mà phát huy ra, nhưng vì Vương
Thông hưởng thọ không được bao lâu, và cái hoàn cảnh cũng không tiện
lợi, cho nên cái mầm ấy không sinh nỏ ra được.
Đến đời nhà Tống, phần thì về đường chính trị vua quan đều hết lòng tưởng
lệ Nho học, phần thì về đường học vấn nhờ có sự đun đẩy của Lão học và
Phật học, các học giả mới phấn chấn lên, cố đem cái học tâm truyền đã mất
