II. ĐẠO HỌC
Phái lý học đời nhà Tống tuy kể cả tượng số học, đạo học và tâm học,
nhưng hậu nho thường lấy đạo đức làm chính tông, Cái học này khởi phát
ra từ Chu Đôn Di, lấy lý thuyết trong các Kinh, Truyện mà bàn về đạo lý và
tâm tính, cho nên gọi là đạo học hay tâm tính học. Đồng thời [với] Chu Đôn
Di, có Trương Tái cũng theo cái tông chỉ ấy mà lập giáo, rồi đến Trình Hạo
và Trình Di là môn đệ Chu Đôn Di cố sức đem phát minh cái học ấy ra. Đến
đời Nam Tống lại có Chu Hi góp cả cái học của họ Thiệu, họ Chu, họ
Trương và họ Trình mà lập thành một cái học có nghĩa lý rất cao.
Hậu nho chia phái đạo học ra làm bốn phái, và lấy tên chỗ ở của Chu Đôn
Di, Trương Tái, Trình Hạo, Trình Di và Chu Hi mà gọi là: 1. Liêm phái
濂
派; 2. Quan phái 關派, 3. Lạc phái 洛派, 4. Mân phái 閩派.
Nay ta theo từng phái mà xét cái học thuyết đồng, dị là thế nào, để hiểu rõ
cái tinh thần của các phái ấy.
LIÊM PHÁI: CHU ĐÔN DI
Chu Đôn Di
周敦頤, tự là Mậu Thúc 茂叔 (1017 - 1073), người châu Đạo,
tỉnh Hồ Nam. Ông khởi đầu làm chủ bạ huyện Phân Ninh, rồi trải qua chức
đại lý thừa, cai trị đất Nam Xương, chức chuyên vận phán quan ở Quảng
Đông và chức tri quân ở quận Nam Khang. Sau vì có bệnh xin từ chức về
làm nhà ở dưới núi Liên Hoa, thuộc Lư Sơn. ở đó có cái khe nước trong
sạch, ông thường ra đó giặt giải mũ. Ông bèn đặt tên là Liêm Khê
濂溪 và
tự lấy làm tên hiệu. Hậu nho nhân chỗ ấy mà gọi phái học của ông là Liêm
phái.
Chu Liêm Khê thuần túy là người đạo học quân tử, tính thung dung hòa nhã
mà nghiêm nghị. Ông để chí ở ngoài trần tục, thích chơi ở những nơi sơn
thủy xinh đẹp, và ưa xem cái sinh ý tự nhiên của tạo hóa. Trước của sổ chỗ
nhà học, ông để cỏ mọc xanh tốt. Có người hỏi sao không trừ bỏ đi, ông nói
