rằng: “Dữ tự gia ý tử nhất ban
與自家意思一般: Nó cũng giống như ý của
ta vậy”. Đồng thời bấy giờ có quan thái sử là Hoàng Đình Kiên nói rằng:
“Chu Mậu Thúc nhân phẩm rất cao, trong bụng rộng rãi, sáng suốt như
quang phong tễ nguyệt”.
Sách của ông làm ra mất mát đi, duy chỉ có Thái Cực đồ thuyết
太極圖說
và Thông thư
通書 còn truyền ở đời.
Những điều sở đắc của ông không phải là bởi có thầy truyền cho, thường là
tự ông thể nghiệm cái học vô ngôn của họ Khổng, hàm dưỡng cái thú chí
lạc của họ Nhan, mến cái nước mát sạch ở trong khe, yêu cái cỏ xanh tốt ở
trước sân, mà lĩnh hội được đến chỗ uyên nguyên vậy.
Thái Cực đồ thuyết. Chu Liêm Khê hiểu thấu cái gốc nguyên thỉ của vũ
trụ. Cái gốc ấy vô thanh, vô khứu, vô phương sở, vô hình trạng, ở ngoài hết
cả những cái mà ta có thể ý hội được, thế mà vẫn làm khu nữu cho vạn vật.
Nhưng vì không biết dùng chữ gì mà gọi cho đúng, cho nên mới gọi là Vô
Cực. Vô Cực không phải là không không hẳn, nhưng chính là cái tự tại, vô
thỉ, vô chung, bất sinh, bất diệt. Cái tự tại ấy không phát ra là Vô Cực, mà
phát ra là Thái Cực. Vậy Vô Cực và Thái Cực là một thể.
Xét về mặt sinh hóa thì Thái Cực là cái khởi điểm nguyên thỉ của vạn hữu.
Có cái khởi điểm ấy rồi mới có sự sinh sinh hóa hóa vô cùng. Đó là cái
uyên nguyên sự học hình nhi thượng của Khổng giáo. Song Khổng giáo sở
dĩ chỉ nói Thái Cực mà không nói Vô Cực, là vì Khổng giáo chú trọng ở sự
thiết thực, sợ nói đến Vô Cực lại thành ra siêu việt quá như Lão giáo, không
thích hợp với đạo trung là tông chỉ của mình. Hậu nho có nhiều người
không thấy rõ chỗ ấy, cứ đứng vào cái địa vị đối dầu với Lão giáo, lấy
“hữu” mà bác “vô”, chứ không hiểu rằng “hữu” với “vô” là một thể, mà
Khổng giáo và Lão giáo đều do một gốc mà ra.
Chu Liêm Khê lĩnh hội được cái ý uyên thâm ấy, cho nên ông nói ở đầu
Thái Cực đồ thuyết rằng: “Vô Cực nhi Thái Cực
無極而太極: Vô Cực mà
Thái Cực”. Song ông chỉ nói qua để cho rõ cái ngưổn gốc, rồi ông chú trọng
ở cái động thể của Thái Cực, như thế thật là ông đã hiểu rõ cái học hình nhi
thượng của Khổng giáo hơn mọi người vậy”.
