nhất không sinh hóa được. Sự sinh hóa cốt ở cái tương đối như: âm, dương,
cương, nhu, vân vân. Bởi vậy Trình tử nói rằng: “Thiên địa vạn vật chi lý vô
độc, tất hữu đối, giai tự nhiên nhi nhiên, phi hữu an bài dã
天地萬物之理
無獨，必有對，皆自然而然，非有安排也: Cái lý của trời đất và vạn vật
không có cái độc nhất, ắt phải có cái đối, rồi đều tự nhiên nhi nhiên, chứ
không phải là có an bài trước vậy”. Muốn có sự sinh, sự hóa thì phải có sự
điều hòa của hai cái thể tĩnh và thể động của Thái Cực mà thành ra. Hiểu
được lẽ điều hòa ấy là biết được cái huyền bí của tạo hóa và cái đạo của
thánh hiền.
Bởi có chữ: “Vô Cực nhi Thái Cực” mà về sau nho giả có người cho là Chu
Liêm Khê theo cái học của Lão Tử, nói có “vô” rồi mới có “hữu”. Chu
Liêm Khê sở dĩ viết câu ấy lên đầu Thái Cực đồ thuyết, là cốt để nói rõ cái
căn nguyên hình nhi thượng của Khổng giáo, chứ không có ý gì bàn về
“vô” và “hữu”. Vả lại, cách mấy câu sau, ông nói: “Thái Cực bản Vô Cực
dã
太極本無極也” và lại nói: “Vô Cực chi chân, nhị ngũ chí tính, diệu hợp
nhi ngưng, kiền đạo thành nam, khôn đạo thành nữ
無極之真，二五之
性，妙合而凝，乾道成男，坤道成女”, thì rõ Vô Cực và Thái Cực là một
vật.
Hậu nho có người lại thấy có sự tranh luận của Lục Tượng Sơn và Chu Hối
Am về điều ấy, mà bảo là Chu Liêm Khê theo Lão học, thì thật là không
hiểu cái học của Chu Liêm Khê và chỗ cao của Nho giáo.
Thông thư. Chu Liêm Khê làm sách Thông thư để bàn cái nguồn gốc tính
thiện và cách tu dưỡng của người quân tử. Ông cho sự thành
誠 là cỗi rễ
của ngũ thường, căn bản của trăm nết. Thành vượt qua thiện, ác, mà cùng
đồng thể với Thái Cực. Cho nên khởi đầu ông nói rằng: “Thành giả thánh
nhân chỉ bản
誠者，聖人之本: Thành là cái gốc của thánh nhân”. Thành là
chi thực, vô vọng, tức là nói cái chính lý của trời đất phú cho van vật.
Lúc đầu đạo Kiền mới động, vạn vật lấy đó làm trước. Ấy là nguồn gốc sự
thành vậy. Đạo Kiền biến hóa định ra tính mệnh, sự thành mới lập vậy.
Thành là thuần túy chí thiện. Cho nên Kinh Dịch nói rằng: “Nhất âm, nhất
dương chi vị đạo, kế chi giả thiện dã, thành chi giả tính dã
一陰一陽之謂
道，繼之者善也，成之者性也: Nhất âm, nhất dương là nói cái động thể
