NHO GIÁO - Trang 388

同胞，物吾與也: Dân là anh em đồng bào của ta, vật là cùng ta chịu cái lý
và cái khí của trời đất vậy”. Nghĩa là người với ta là đồng loại, mà vạn vật
tuy không đồng loại với ta, nhưng cũng bẩm thụ cái tính và cái hình thể của
trời đất phú cho như ta cả, nên chi lòng nhân ái của ta đối với người và vật
dẫu có đẳng đệ khác nhau, nhưng bao giờ cũng phải khắp đến cả muôn vật.
Trương Hoành Cừ cho là lòng bác ái của người ta cần phải có trật tự, lấy
vua, quan, già, trẻ làm thứ bậc. Ông nói rằng: “Vua là con trưởng của trời
đất, quan đại thần là gia tướng của người con trưởng ấy vậy. Tôn người già
cả là sở dĩ tỏ lòng kính trọng kẻ tôn trưởng, yêu mến kẻ trẻ dại là sở dĩ tỏ
lòng bênh vực kẻ nhỏ yếu, tôn kẻ hợp đức với trời đất làm bậc thánh, và kẻ
có tài có đức hơn người thường làm bậc hiền. Còn những người tàn tật,
quan, quả, cô độc đều là anh em ta cả. Như thế thì người ta tuy có tôn ti
khác nhau, nhưng ai ai cũng phải đem lòng bác ái mà ở với nhau như con
một nhà vậy”. Đó lằ ông nói cái ý trời đất vạn vật cùng với ta là một thể
vậy. Sau ông nói cái ý ta phải thờ trời, yêu vật và vui theo mệnh trời mà giữ
hết đạo hiếu. Lòng người thờ trời đất cũng như lòng con thờ cha mẹ, cứ một
niềm kính thuận, dẫu chết cũng vui về đạo.
Xem bài minh ấy thì rõ là cái tư tưởng của Trương Hoành Cừ theo cái chủ
nghĩa thiên địa vạn vật nhất thể mà phát minh ra cái quan niệm bác ái rất
rộng vậy.
Chính mông. Lão giáo thì cho cái “hữu” sinh ra bởi cái “vô”, nghĩa là vô là
cái nguồn gốc của cái hữu, cho nên người ta phải cần lấy sự thanh tĩnh, vô
vi để cho hợp đạo. Phật giáo thì cho các pháp tượng trong vũ trụ đều là ảo
mộng cả. Những pháp tượng gây ra mọi sự khổ não, cho nên phải cầu sự
tịnh diệt để giải thoát. Nho giáo thì cho đạo trời chỉ có âm, dương lưu hành
biến hóa, cho nên làm người phải theo tính mà hoạt động mà hành vi.
Trương Hoành Cừ theo cái tông chỉ ấy của Nho giáo, làm sách Chính mông
để bày tỏ cái học uyên thâm của thánh hiền và bài xích những học thuyết
của Phật giáo và lão giáo.
Thái Hư và âm dương. Trương Hoành Cừ theo nghĩa trong Kinh Dịch mà
bàn về vũ trụ. Ông cho trong vũ trụ chỉ có Thái Hư là chân thực, mà Thái
Hư và Thái Cực là một. Vạn vật do đạo Thái Hòa mà sinh ra. Thái Hòa là